188	Małgorzata Beskosty
i zakłócają stan	normalnej egzystencji2. Potocznie pojęcia sytuacji kryzysowej

i kryzysu są ze sobą utożsamiane, natomiast w sferze nauki mamy do czynienia ze zróżnicowaniem zakresów ich użycia3. Jak wskazują badacze, „kryzys jest elementem sytuacji kryzysowej”4, co oznacza, że sytuacja kryzysowa obejmuje stan zarówno przed kryzysem, jak i po nim. Kryzys jest zatem punktem kulminacyjnym, wynikiem zaistniałych kolejno zdarzeń5. Sytuacje kryzysowe są zazwyczaj zjawiskiem niepożą- danym ze względu na wysokie ryzyko wystąpienia różnego rodzaju zagrożeń, takich jak zagrożenia naturalne, spowodowane klęskami żywiołowymi, czy techniczne, np. awarie lub katastrofy, terroryzm i inne6. Ich następstwem mogą być naruszenie bądź zerwanie więzów społecznych, gospodarczych lub zaburzenia w funkcjonowaniu in- stytucji publicznych7. Działania zmierzające do zminimalizowania strat po ustąpieniu przyczyn kryzysu oraz udzielanie pomocy poszkodowanym w sferze społecznej i so- cjalnej stanowią istotną część obowiązków rządu oraz samorządów wobec społeczno- ści lokalnej podejmowanych w ramach zarządzania kryzysowego8.

System zarządzania kryzysowego

Zarządzanie kryzysowe jest najważniejszym elementem planowania cywilnego9.

[To] całokształt rozwiązań systemowych w zakresie ochrony ludności, realizowanych przez władze publiczne wszystkich szczebli we współdziałaniu z wyspecjalizowany- mi organizacjami i instytucjami, celem zapobiegania sytuacjom trudnym, niebez- piecznym, stwarzającym zagrożenie dla życia, zdrowia, mienia, środowiska, infra- struktury, przygotowania systemu reagowania, a w razie wystąpienia zagrożeń, kształtowanie kontrolowanie ich przebiegu (reagowanie) w sposób zapewniający mi- nimalizowanie strat, a także odbudowy struktur społecznych po katastrofie10.

Wynika z tego, że jest to proces długotrwały, składający się z opracowywania pla- nów działania, prognozowania przyszłości na podstawie zachodzących zjawisk i re- agowania na nie. Cykl zarządzania kryzysowego można podzielić na cztery zasadnicze etapy, którymi są: zapobieganie, przygotowanie, reagowanie i odbudowa. Faza pierw- sza polega na działaniach umożliwiających ograniczenie powstawania czynników zwiększających ryzyko wystąpienia zagrożeń bądź neutralizowaniu przyczyn powsta- wania takich zjawisk. W przypadku kolejnego etapu, tj. przygotowania, mamy do

———————

2E. Bardadyn, K. Cabaj, M. Koziński, Teoretyczny wyraz zarządzania kryzysowego, [w:] Zarządza-

nie kryzysowe a media i granice państw w erze globalizacji, red. M. Koziński, Słupsk 2010, s. 8.

3Tamże.

4W. Kitler, Podstawowa terminologia zarządzania kryzysowego, „Zeszyt Problemowy Towarzy- stwa Wiedzy Obronnej” 2006, nr 1(45), s. 29.

5E. Bardadyn, K. Cabaj, M. Koziński, Teoretyczny wyraz zarządzania kryzysowego…, s. 8.

6 Tamże, s. 12.

7 P. Tyrała, Zarządzanie kryzysowe. Ryzyko. Bezpieczeństwo. Obronność, Toruń 2001, s. 78.

8 K. Sienkiewicz-Małyjurek, Skuteczne zarządzanie kryzysowe, Warszawa 2015, s. 17.

9 E. Bardadyn, K. Cabaj, M. Koziński, Teoretyczny wyraz zarządzania kryzysowego…, s. 20.

10J. Gołębiewski, Zarządzanie kryzysowe, „Wiedza Obronna” 2001, nr 1, s. 76–97.

190	Małgorzata Beskosty

ich koncentracji, selekcji, segregacji i prezentacji17. Aby komunikacja stała się kla- rowna i efektywna, niezmiernie ważne jest, by przekazywać informacje według hie- rarchii wartości, tzn. zaczynając od najistotniejszych i najbardziej pomyślnych. Kolej- ną zasadą jest używanie słownictwa, które szczegółowo i dokładnie pozwoli na opisanie danego zjawiska. Należy także zawsze się zwracać do określonej grupy lud- ności, mówić z pewnością i przekonaniem, ograniczając jednak wpływ nadmiernych emocji czy też powtarzania negatywnych spostrzeżeń. Sprawna komunikacja zależy głównie od świadomości zaistniałej sytuacji i możliwości zebrania informacji na te- mat następujących zmian. Dopiero po analizie i ocenie sytuacji oraz rozpoznaniu symptomów sytuacji kryzysowej możliwa jest komunikacja z systemem zajmującym się identyfikacją ryzyka i określenie perspektyw organizacji na przyszłość18. System wczesnego ostrzegania jest więc narzędziem do powiadamiania o sytuacji kryzyso- wej upoważnionych jednostek i nawiązywania kontaktu z ludnością poszkodowaną, służbami ratowniczymi, organami władzy i resztą społeczeństwa. Pozwala to na od- czytywanie naglących potrzeb ludzi, jak również stwarza szansę złagodzenia ewen- tualnych wybuchów paniki czy strachu.

W zarządzaniu kryzysowym nieocenionym narzędziem komunikacji stały się me- dia, które na bieżąco uczestniczą w zbieraniu i przekazywaniu społeczeństwu infor- macji na temat sytuacji kryzysowej. Z tego też powodu przedstawiciele systemu za- rządzania kryzysowego muszą być przygotowani na dociekliwe pytania, mówić pewnie i rzeczowo, nie skupiając się na własnych opiniach czy odczuciach, lecz na obiektywnej prawdzie i faktach. Należy unikać emocjonalnych wypowiedzi i spekula- cji, gdyż często takie zachowanie może stać się przyczyną wyolbrzymionych reakcji społeczeństwa w odpowiedzi na zaistniały kryzys. Zarówno organy posiadające in- formacje o rzeczywistym rozmiarze kryzysu, jak i media powinny uwzględniać nastro- je oraz obawy społeczeństwa związane z sytuacją kryzysową19. Kontakt z mediami powinien mieć charakter ciągły. Rzecznicy prasowi bądź osoby odpowiedzialne za udzielanie informacji mediom muszą być dostępni i gotowi, by na bieżąco relacjono- wać stan sytuacji kryzysowej, dzięki czemu można ograniczyć występowanie niepra- widłowego jej przedstawiania przez media oraz szerzenie plotek i pomówień20. Relacji tych nie należy bagatelizować ze względu na to, że obecnie media stały się dla społe- czeństwa głównym źródłem pozyskiwania informacji o skutkach i rozmiarach kryzy- su. Często zatem to od dziennikarzy zależy, w jaki sposób przedstawią daną sytuację, skalę zagrożeń, stopień niebezpieczeństwa oraz poziom zaangażowania pomocy ra- towniczej. Należy przy tym zdawać sobie sprawę, że dla mediów tak cenne informacje stają się towarem, a przy dużej konkurencji zyskują te, które go lepiej sprzedadzą. Konkurencja sprawia, że społeczeństwo zamiast rzetelnych wiadomości otrzymuje go- tową sensację bądź zdawkowe, nieprecyzyjne komunikaty21. Dlatego z uwagi na bez- pieczeństwo i sprawność w ograniczaniu skutków sytuacji kryzysowych niezbędne jest zdefiniowanie roli mediów w zarządzaniu kryzysowym i określenie relacji mię-

———————

17E. Bardadyn, K. Cabaj, M. Koziński, Teoretyczny wyraz zarządzania kryzysowego…, s. 27.

18S. Nahotko, Ryzyko ekonomiczne w działalności gospodarczej, Bydgoszcz 2001, s. 156.

19E. Bardadyn, K. Cabaj, M. Koziński, Teoretyczny wyraz zarządzania kryzysowego…, s. 28–29.

20Tamże, s. 29.

21Tamże, s. 30.

192	Małgorzata Beskosty

prowadzenia kampanii publicznych w różnych sferach życia, takich jak polityka czy religia.

W zależności od funkcji różni się też przedstawiana przez media treść. O ile funkcję informacyjną można wskazać dość łatwo, poprzez samo „informowanie”, o tyle treść takiego przekazu może być różna. Media selekcjonują bowiem dane tre- ści, dozują je w taki sposób, aby zapewnić sobie większe grono odbiorców, stąd też spotykamy się często z brutalnym, pełnym bólu i gniewu obrazem rzeczywistości, któ- ry – choć nośny medialnie – nie musi być rzeczywisty. Również nadużywanie powtó- rzeń i zwrotów nacechowanych określonymi emocjami sprawia, że u odbiorcy wy- kształca się pożądany przez media sposób postrzegania rzeczywistości. Oznacza to, że powstaje rzeczywistość medialna, tzn. przetworzona przez media. Mimo że przedsta- wiane informacje powinny być obiektywne, wystarczy nieodpowiedni komentarz dziennikarza lub prezentera, aby skierować nieświadomego odbiorcę w pułapkę me- dialnej obłudy28. „Obiektywizm w mediach masowych jest nieosiągalnym ideałem”29. Przyczyną braku obiektywizmu dziennikarzy, pomimo ich zapewnień o rzetelności w sposobie przekazywania informacji, jest fakt, że każdy człowiek postrzega i relacjo- nuje dane zdarzenia na podstawie własnych doświadczeń, poglądów oraz uprzedzeń. Ponadto dokonują oni wyboru, które z ogromu docierających informacji przekażą od- biorcom, a które wiadomości zostaną pominięte30.

Współczesne media odgrywają rolę bodźca skłaniającego odbiorcę do poznania danej problematyki. W stanach nadzwyczajnych media są zobowiązane do składania rzetelnych sprawozdań, potwierdza się jednak, że duży wpływ mają również na for- mowanie sfer zainteresowań odbiorców. Udział mediów w przekazywaniu aktualnych wiadomości ze świata sprawia, że wzrosło zainteresowanie społeczeństwa sprawami wykraczającymi poza najbliższe otoczenie, a także zwiększyła się świadomość wagi istniejących kłopotów31. Wskazuje to, że o przebiegu kryzysu bądź konfliktu w dużej mierze decydują media. Im więcej czasu im poświęcają oraz im większa jest często- tliwość emisji wiadomości o nich, tym większa jest ich skala i oddziaływanie na szer- sze grono odbiorców32.

Rodzaje mediów

Telewizja jest medium o największej sile oddziaływania na odbiorców. Stąd też w sytuacjach nadzwyczajnych najczęściej z niej dowiadujemy się o stanie zagroże- nia. Redakcje programów informacyjnych są przygotowane do swoich zadań pod względem organizacyjnym, natomiast brak jest jakichkolwiek uregulowań prawnych i dokumentów wskazujących, jak powinni zachować się dziennikarze w stanie za- grożenia, co zapobiegłoby sytuacjom, gdy po uzyskaniu wiadomości z centrum za-

———————

28K. Cabaj, Media w sytuacjach kryzysowych…, s. 130

29J. Jurczyk, Rola mediów w zarządzaniu sytuacją kryzysową w działalności przedsiębiorstw, pra- ca dyplomowa napisana pod kierunkiem naukowym dr. S. Chachołka, Katowice 2006, s. 64.

30Konflikty społeczne w Polsce w okresie zmian systemowych, t. II, red. M. Malikowski, Z. Seręga, Rzeszów 2000, s. 263–265.

31P. Sorlin, Mass media – kluczowe pojęcia, przeł. K. Ciekot-Roczon, Wrocław 2001, s. 243.

32J. Jurczyk, Rola mediów…, s. 67.

194	Małgorzata Beskosty

W przypadku prasy mamy do czynienia z długoletnią historią, w której czasie stanowiła ona główne źródło informacji, nośnik wiedzy o świecie, ale także narzę- dzie do walki z wrogiem. Prasa od lat przekazuje wiadomości kulturalne z kraju i świata, prezentuje osiągnięcia naukowe oraz sportowe. Mówi także o sytuacji poli- tycznej i ekonomicznej państwa. Wszystkie te aspekty życia społecznego opisuje się w prasie szczegółowo, dlatego należy dbać o to, by informacje były sprawdzone i po- chodziły z wiarygodnych źródeł. Sytuacja ta powinna mieć miejsce szczególnie w razie wystąpienia sytuacji kryzysowej, gdzie oprócz podawanych informacji tek- stowych wewnętrznie kontrolowane są także publikowane zdjęcia. Redakcje winny się kierować zasadami etycznymi, które nie pozwalają na publikację fotografii zbyt dra- stycznych dla odbiorców oraz takich, które dawałyby fałszywy obraz sytuacji. Pro- blem stanowi jednak brak szkoleń oraz specjalistów z zakresu współpracy z mediami. Nie istnieją również formalne procedury, według których należy się zachowywać. W momencie wystąpienia zagrożenia redakcje działają nagle, bez specjalistycznego przygotowania, co w efekcie przyczynia się do popełniania błędów przez dziennikarzy i przedstawiania informacji w sposób korzystny dla mediów. Prasa jest bardziej sta- tyczna niż radio czy telewizja, komunikaty są nadawane z dużym opóźnieniem, dzięki temu odbiorcy mogą „wrócić” do opublikowanych już artykułów w trakcie trwania sytuacji kryzysowej, zastosować się do podanych instrukcji bądź też po za- żegnaniu kryzysu wyciągnąć wnioski na przyszłość40.

Media w systemie zarządzania kryzysowego

W każdej fazie zarządzania kryzysowego media odgrywają różne role, które w znaczący sposób wpływają na proces zarządzania informacjami i komunikację po- między elementami systemu zarządzania kryzysowego. Jeszcze przed wystąpieniem zagrożenia (i jego skutków), czyli w fazie zapobiegania, media pełnią rolę edukatora, który za pomocą swojej siły oddziaływania, środków i wpływów pozwala na wytwo- rzenie oczekiwanych i względnie trwałych wzorców zachowań w obliczu potencjalne- go bądź bezpośredniego zagrożenia41. Konieczne jest zatem budowanie w społeczeń- stwie świadomości potrzeby odpowiedzialnego zachowania w sytuacji wystąpienia zagrożenia, jeszcze zanim ono nastąpi. Ta świadomość powinna być również rozpo- wszechniana wśród władz, pracowników administracji i przedstawicieli mediów po- przez organizowanie szkoleń i przygotowywanie scenariuszy wydarzeń, aby w przy- szłości móc w sposób celowy i zaplanowany dbać o bezpieczeństwo całego społeczeństwa. Media są więc idealnym narzędziem edukacji umożliwiającym rozpo- wszechnianie pożądanych wzorców zachowań w sytuacji zagrożenia oraz instruowa- nie społeczeństwa, od jakich działań się powstrzymać bądź jakie wykonać, aby do tra- gicznych sytuacji nie dochodziło42.

Mówiąc o roli mediów w fazie przygotowania, należy zaznaczyć, że oprócz edu- kowania zajmują się one przede wszystkim przekazywaniem informacji. W tej fazie

———————

40Tamże, s. 142–143.

41J. Gołębiewski, Rola mediów w zarządzaniu kryzysowym, „Wiedza Obronna” 2002, nr 1(200), s. 54.

42K. Cabaj, Media w sytuacjach kryzysowych…, s. 163.

196	Małgorzata Beskosty

które powinny zakładać między innymi, że dziennikarz nie może wykorzystywać in- formacji dla własnych celów, przetwarzać ich według uznania oraz swoją interpretacją informacji szkodzić zarówno władzom i stronom reagującym, jak i poszkodowanym i ich rodzinom. Dziennikarz nie może ponadto poddawać się emocjom w czasie rela- cjonowania zdarzenia, korzystać z opinii przypadkowych świadków i stawiać interes własny ponad pomoc osobom zagrożonym. Musi natomiast się kierować rozsądkiem i odpowiedzialnością47. Od administracji należy wymagać, aby współpracowała z wy- kwalifikowanymi dziennikarzami oraz udostępniała informacje o sytuacji kryzysowej, aby brała czynny udział w angażowaniu mediów w edukację społeczeństwa przed wy- stąpieniem zagrożenia. Ponadto należy oczekiwać, że administracja będzie sprawowa- ła pieczę nad działaniami mediów związanymi z upowszechnianiem informacji i sprawdzała stan przygotowania dziennikarzy do obsługi sytuacji kryzysowych48.

Postępowanie redakcji oraz rozgłośni radiowych w sytuacjach nadzwyczajnych powinno zaś być ukierunkowane na wyważone i odpowiedzialne postępowanie związane z pozyskiwaniem odbiorców, na współpracę z władzami i administracją oraz powstrzymanie się od kampanii propagujących niechęć względem władzy. Me- dia powinny dążyć do zwiększania poprawności i skuteczności działań ratowniczych oraz nade wszystko być świadome ogromnego wpływu, jaki wywierają na społe- czeństwo za pomocą obrazu i sugestii, dlatego winny dbać o poziom wykształcenia personelu na okoliczność wystąpienia sytuacji zagrożenia49. Sprawny system zarzą- dzania musi być zatem oparty na solidnych fundamentach współpracy władz, przed- stawicieli administracji publicznej, służb ratowniczych oraz mediów.

Bibliografia

Aleksandrowicz T., Szlachcic B., Reagowanie kryzysowe a działania medialne: w poszu- kiwaniu optymalnego modelu reakcji państwa na zagrożenia terrorystyczne, [w:] Ro- la środków masowego przekazu w przeciwdziałaniu terroryzmowi i w walce z nim, red. K. Jałoszyński, B. Wiśniewski, Szczytno 2012.

Bardadyn E., Cabaj K., Koziński M., Teoretyczny wyraz zarządzania kryzysowego, [w:] Zarządzanie kryzysowe a media i granice państw w erze globalizacji, red. M. Koziń- ski, Słupsk 2010.

Cabaj K., Media w sytuacjach kryzysowych, [w:] Zarządzanie kryzysowe a media i gra- nice państw w erze globalizacji, red. M. Koziński, Słupsk 2010.

Gołębiewski J., Rola mediów w zarządzaniu kryzysowym, „Wiedza Obronna” 2002, nr 1(200).

Gołębiewski J., Zarządzanie kryzysowe, „Wiedza Obronna” 2001, nr 1.

Grzegorczyk A., Media w sytuacji kryzysu, [w:] Zarządzanie w sytuacjach kryzysowych niepewności, red. K. Kubiak, Warszawa 2012.

———————

47K. Cabaj, Media w sytuacjach kryzysowych…, s. 160.

48Tamże, s. 162.

49Tamże, s. 161.