5_PDFsam_Studia nad bezpieczeństem nr 2

S T U D I A N A D B E Z P I E C Z E Ń S T W E M

NR 2	ss. 5–16	ROK 2017

ISSN 2543–7321

Wojciech Czajkowski

Jolanta Wąs-Gubała

Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa Publicznego

i Indywidualnego „APEIRON”

Kraków

paksos@gmail.com jolantawas-gubala@apeiron.edu.pl

BEZPIECZEŃSTWO PERSONALNE

W PERSPEKTYWIE KULTUROWEJ

PERSONAL SECURITY

IN CULTURAL PERSPECTIVE

Zarys treści: Autorzy w prezentowanym opracowaniu podejmują kwestię mechanizmów regulujących zachowanie jednostki w warunkach sytuacji trudnej i sytuacji zagrożenia. Realizacja instynktownego i świadomego dążenia do zaspokojenia potrzeby bezpieczeń- stwa jest interpretowana poprzez przywołanie kategorii wiedzy osobistej stanowiącej istotny instrument radzenia sobie z wymaganiami otoczenia. W systemie funkcjonowa- nia osobowości sytuuje się obecność i działanie standardów regulacyjnych stanowiących mechanizm oceny i wartościowania celów oraz sposobów własnego działania. Zwraca się także uwagę na relacje społeczne jednostki i społeczno-kulturowe uwarunkowania zachowań konstruktywnych i zachowań stanowiących akty manipulacji. Jest to szcze- gólnie istotne w przypadku bezpieczeństwa personalnego, istotnie powiązanego z kon- cepcją human security i nawiązującego do fenomenologiczno-egzystencjalnej interpreta- cji relacji społecznych jednostki. Wskazując na kontekst bezpieczeństwa, sugeruje się potrzebę podejmowania problematyki wartości uwikłanych w możliwość oceny relacji z innymi ludźmi.

Słowa kluczowe: bezpieczeństwo personalne, bezpieczeństwo człowieka, standardy re- gulacyjne osobowości, wartości

Key words: personal security, human security, personality regulative standards, values

Problematyka funkcjonowania człowieka w realiach sytuacji zagrożenia i sytu- acji kryzysowej stanowi istotę analizy i badań w obszarze bezpieczeństwa personal- nego. Poniekąd wynika to z faktu, że bezpieczeństwo jest fenomenem o charakterze

6	Wojciech Czajkowski, Jolanta Wąs-Gubała

antropocentrycznym. Człowiek bezustannie pragnie swojego bezpieczeństwa nie tylko instynktownie, ale i w pełni świadomie. Koncentracja na dążeniu do uzyskania i utrzymania swojego dobrostanu stanowi zasadniczy motyw działania przeciętnego człowieka. Bezpieczeństwo rozumiane zarówno w kategoriach stanu, jak i procesu stanowi zasadniczą podstawę realizowania wskazanego dobrostanu. Wydaje się również, że dążenia takie stanowiły niezbywalny element funkcjonowania jednostek i grup społecznych w długim okresie rozwoju gatunku ludzkiego. W związku z po- wyższym człowiek wieloma różnymi metodami próbuje wykreować ten pożądany dla siebie stan. Związane z tym utrwalone doświadczenia, wiedza, umiejętności i ludzkie wytwory składają się na strukturę kultury bezpieczeństwa1, która jest czę- ścią domeny kultury stanowiącej istotne kryterium człowieczeństwa.

Działania jednostki w sytuacjach trudnych i w sytuacjach zagrożenia mają także uwarunkowania kulturowe uwikłane w problematykę wartości. Kwestia ta stanowi istotny element interpretacyjny podkreślany przez autorów pracy. Wydaje się także, że podniesiona kwestia zarówno instynktownego, jak i świadomego dążenia do zaspokojenia potrzeby bezpieczeństwa wymaga komentarza. W działaniu jednostki można zidentyfikować znaczenie tzw. wiedzy osobistej dla procesu radzenia sobie z wymaganiami otoczenia. W problematyce bezpieczeństwa wskazuje się na zna- czenie szans, wyzwań, ryzyk i zagrożeń, które stanowią stałe, niezbywalne środo- wisko bezpieczeństwa, skłaniając jednostkę do aktywnych zachowań służących realizacji założonych celów2. W systemie funkcjonowania osobowości sytuuje się obecność i działanie standardów regulacyjnych stanowiących mechanizm oceny i wartościowania celów oraz sposobów własnego działania3, a także celów i działa- nia innych osób. Problematyka ta w sposób zasadniczy jest powiązana z kwestią działania jednostki i jej osobowości wraz z jej mechanizmami regulacyjnymi w trudnych warunkach sytuacji zagrożenia4.

W poznawczej koncepcji osobowości identyfikuje się następujące funkcje oso- bowości:

Konstruowanie poznawcze, nadawanie sensu doświadczeniom podmiotu po- przez kategoryzowanie napływających informacji za pomocą konstruktów osobistych, przewidywanie zdarzeń, konstruowanie modeli pojęciowych swo- jej przyszłości;

Dostarczanie podstaw do ewaluacji, wartościowania zdarzeń, innych ludzi i samego siebie (ocena celów, kierunków i wyników działania, własnej prze- szłości i przyszłości). Pozwala to na określenie tego, co wybierać i czego uni- kać, cele poprzez takie procesy są odnoszone do swoistych standardów regu- lacji;

———————

1M. Cieślarczyk, Kultura bezpieczeństwa i obronności, Siedlce 2010.

2Por.: Biała Księga Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej, red. S. Koziej i in.,

Biuro Bezpieczeństwa Narodowego, Warszawa 2013.

3W. Czajkowski, Interpersonal Framework of Establishing Contact in Psychotherapy, [w:] M. Kliś, J. Kossewska, W. Czajkowski, Studies on Communication and coping with Stress,

Kraków 2006.

4Por.: W. Czajkowski, Psychologiczne mechanizmy działania jednostki w sytuacji zagrożenia, Ka- towice 2014, s. 9.

Bezpieczeństwo personalne w perspektywie kulturowej	7

Programowanie działań, ustanawianie celów, dobór strategii działania zgod- nych z wymogami sytuacji oraz preferencjami i możliwościami jednostki

(styl poznawczy, kompetencje);

Sterowanie przebiegiem działania poprzez procesy samoregulacji (monitoro-

wanie i regulowanie własnych emocji i stanów motywacyjnych; także proce- sów poznawczych – ukierunkowywanie uwagi, selektywne zapamiętywanie) tak, aby służyło to osiąganiu ważnych dla człowieka celów5.

W ogólnej interpretacji osobowości jako systemu wiedzy osobistej zwraca się uwa- gę na ważką interpretację dotyczącą dwojakiego rodzaju wiedzy. Wskazuje się na wiedzę deklaratywną, nazywaną niekiedy „wiedzą, że” (wiedza faktualna), oraz wiedzę proceduralną, nazywaną „wiedzą, jak”. Wiedza deklaratywna jest łatwo do- stępna, łatwa do modyfikacji, jednakże przetwarzanie informacji z jej udziałem przebiega wolno. Wiedza proceduralna jest zawarta w procedurach przetwarzania in- formacji i sterowania zachowaniem. W przeciwieństwie do poprzedniej, wiedza ta jest zasadniczo niedostępna świadomości jednostki i trudna do modyfikacji. Nieza- leżnie od tego, przy udziale tej wiedzy informacje są przetwarzane bardzo szybko. Z tymi dwoma rodzajami wiedzy są skojarzone dwa typy przetwarzania informacji: przetwarzanie kontrolowane i przetwarzanie automatyczne. Szczególnie interesujące są dla nas przykłady przetwarzania automatycznego, które ma zastosowanie w przy- padku wiedzy proceduralnej. Dlatego też niżej wskażemy cechy przetwarzania au- tomatycznego jej dotyczące:

jest niezależne od zasobów poznawczych;

ma charakter równoległy;

przebiega bardzo szybko;

przebiega bez wysiłku poznawczego.

Nie ma większych wątpliwości, że wiedza tego rodzaju będzie wykorzystywana przez jednostkę w warunkach zagrożenia.

Podjęcie problematyki znaczenia zmiennych osobowościowych dla funkcjono- wania jednostki w sytuacji zagrożenia i w sytuacjach trudnych wydaje się uzasad- nione w związku z typowymi elementami składającymi się na nie. Porządkując sytuacje trudne, wskazuje się zwykle na deprywacje, przeciążenia, zagrożenia i utrud- nienia. W warunkach tworzonych przez wskazane rodzaje sytuacji trudnych najczę- ściej wymagane są od jednostki działania szybkie, dobrze opanowane i zautomaty- zowane. Spełnianie wyróżnionych kryteriów daje szanse na sprostanie wymaganiom tych sytuacji. Działania te będą odnosić się w szczególności do myślenia szybkiego realizowanego bezwiednie i w sposób nieuświadamiany6. Umożliwiają one bardziej skuteczne działania w neutralizowaniu i zwalczaniu zagrożeń w kontakcie z agreso- rem, pozwalają także na bardziej skuteczne formy prowadzenia interakcji mających charakter negocjacji w sytuacjach kryzysowych. Kompetencje komunikacyjne mają szczególne znaczenie w warunkach zagrożenia bezpieczeństwa jednostki, grup spo- łecznych i większych zbiorowości w postaci narodu czy też państwa. Pozwalają one

———————

5Tamże, s. 27.

6D. Kahneman, Pułapki myślenia. O myśleniu szybkim i wolnym, tłum. P. Szymczak, Poznań

2012.

8	Wojciech Czajkowski, Jolanta Wąs-Gubała

na sprawne rozpoznanie sytuacji, intencji działań agresora oraz użycie adekwatnych do określonych warunków instrumentów komunikacyjnych. Stąd też uznaje się, że kompetencje komunikacyjne stanowią kluczowe instrumentarium użyteczne w wa- runkach zagrożenia7.

Problematyka bezpieczeństwa jest nieodłącznie związana z kształtowaniem prze- biegu codziennej ludzkiej egzystencji. Problematyka ta dotyczy bowiem możliwości korzystania przez człowieka z przywileju niezaburzonej egzystencji i rozwoju, jak też możności właściwego funkcjonowania w określonym świecie społecznym, a jed- nocześnie w świecie natury oraz tworzonym przez ludzi przyjaznym im w założeniu otoczeniu.

Można w tym miejscu powiedzieć, że „bezpieczeństwo, stanowiąc jedno z praw społecznych, jest niezbywalnym prawem człowieka. Prawa społeczne są wytworem moralnych i politycznych uzgodnień, które ludzie zawierają pomiędzy sobą, są wy- razem kompromisu, który oddaje istotę rozwoju cywilizacyjnego człowieka”8. Po- stawienie i udowodnienie tezy o prawie jednostki ludzkiej do prowadzenia bez- piecznej egzystencji wydaje się bezsporne w kontekście założeń, jakie odnaleźć można w teorii nauk o bezpieczeństwie. Jednakowoż na przykład już w odniesieniu do codziennej praktyki stwierdzić można, że bezpieczeństwo, które w ujęciu aksjo- logicznym ujmowane jest jako wartość nadrzędna dla człowieka, nie jest pojmowa- ne aż tak bardzo jednoznacznie, jak twierdzą badacze problemów należących do sfe-

ry filozofii bezpieczeństwa9.

Różnorodność zjawiska bezpieczeństwa i multidyscyplinarność jego postrzega- nia oraz definiowania wskazują na konieczność badania tego zjawiska z perspekty- wy naukowej. Mimo że bezpieczeństwo zapewne od zawsze stanowiło przedmiot zainteresowania człowieka i tworzonych przez niego zbiorowości i organizacji, to formalnie dopiero na początku XX w. odniesiono do tego zjawiska perspektywę ty- pową dla zainteresowania naukowego, w postaci ujęcia zaprezentowanego przez przedstawicieli środowiska badaczy security studies.

W Polsce, w wyniku rozwoju prac nad systematyzacją dziedzin naukowych, w 2011 r. w ramach obszaru nauk społecznych i dziedziny nauk społecznych wyod- rębnione zostały przykładowo takie dyscypliny, jak nauki o bezpieczeństwie, nauki o obronności, nauki o polityce, nauki o poznaniu i komunikacji społecznej. Nauki o bezpieczeństwie uznane zostały w efekcie za autonomiczną dyscyplinę naukową. Badania problemów bezpieczeństwa przed wejściem w życie wyżej wspomnianego rozporządzenia10 były prowadzone głównie w naukach wojskowych i dyscyplinach

———————

7W. Czajkowski, Psychologia bezpieczeństwa. Komunikacyjne instrumenty wpływu społecznego

[w druku].

8A. Czupryński, Bezpieczeństwo w ujęciu aksjologicznym, [w:] Bezpieczeństwo na lądzie, morzu

iw powietrzuwXXI wieku, red. J. Zboina, Józefów 2014, s.11.

9Por. R. Rosa, Zarys polskiej filozofii bezpieczeństwa na tle europejskiej myśli polemologicznej

iirenologicznej, Siedlce 2009; J. Piwowarski, Bezpieczeństwo jako stan oraz jako wartość, [w:]

Bezpieczeństwo jako wartość, red. I. Pabisz-Zarębska, J. Szewczyk, Kraków 2010.

10Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 8 sierpnia 2011 r. w sprawie ob- szarów wiedzy, dziedzin nauki i sztuki oraz dyscyplin naukowych i artystycznych (Dz.U. 2011, nr 179, poz. 1228 oraz 2011, nr 84, poz. 455. 3); Por.: Nauka o bezpieczeństwie: istota, przed-

Bezpieczeństwo personalne w perspektywie kulturowej	9

pokrewnych, ale można zauważyć, że wyodrębnienie dyscypliny nauk o bezpieczeń- stwie zintensyfikowało procesy badawcze w tej sferze.

Z dydaktycznego oraz pragmatycznego punktu widzenia wystąpiły w związku z tym działania wprowadzające nową jakość – zostały otwarte nowe kierunki stu- diów, których istotę stanowi kształcenie do realizacji zadań dotyczących kwestii bezpieczeństwa. Wskazuje to również na duże zapotrzebowanie społeczne w zakre- sie: poznania, zdefiniowania i prognozowania charakteru procesów służących pod- noszeniu bezpieczeństwa.

Intensyfikacja działalności badawczej i dydaktycznej wynika zapewne z nagłego zwiększenia się w niestabilnych, jeśli chodzi o system wartości, ponowoczesnych społeczeństwach ich świadomości dotyczącej wzrostu zapotrzebowania na holi- stycznie11 pojmowane bezpieczeństwo. Aby zagwarantować właściwy, zgodny ze społecznymi oczekiwaniami poziom bezpieczeństwa, należy jednak nieustannie pro- wadzić w tej dziedzinie naukowe badania. Nauki o bezpieczeństwie stały się dyscy- pliną naukową, na którą istnieje znaczące zapotrzebowanie społeczne. Bezpieczeń- stwo na dodatek, ze względu na powszechnie występującą potrzebę jego istnienia, wymaga poszukiwania naukowo uzasadnionych sposobów jego kształtowania we wszelkich sferach życia społecznego człowieka.

Przy próbach udzielania odpowiedzi na pytanie „czym jest bezpieczeństwo” uciekamy się do posługiwania się ujęciem pozytywnym lub negatywnym definio- wania, opisu, wyjaśniania, klasyfikowania i praktycznego stosowania wiedzy doty- czącej tego zjawiska. Przeciwstawne względem siebie pojęcia – zagrożenie i bezpie- czeństwo – wzajemnie zaświadczają o sobie i nie mogą egzystować odrębnie od siebie, ponieważ gdyby je odseparować, wtedy każde z tych zjawisk straciłoby zna- czenie. W tym rozumieniu przeciwstawienie ich sobie podkreśla istotę każdego z nich z osobna. Jest to szczególnie ważne w przypadku bezpieczeństwa personalne- go, istotnie powiązanego z koncepcją human security i nawiązującego do fenomeno- logiczno-egzystencjalnej interpretacji relacji społecznych jednostki12. Wskazując na normatywne warunki nawiązania kontaktu sugerujmy, że istnieją jakieś kryteria po- zwalające pewne sytuacje wejścia w kontakt interpersonalny traktować jako lepsze od innych. Kryteria te opisywane są w kategoriach ontologicznych, epistemologicz- nych i aksjologicznych, ponieważ dotyczą podstawowych kwestii opisujących ist- nienie i działanie podmiotu w relacji z innymi osobami. Poza perspektywą filozo- ficzną równie użyteczna okazuje się perspektywa psychologiczna dotykająca wglądu jednostki w swoje działanie oraz rozumienia i wartościowania swoich relacji z in-

———————

miot badań i kierunki rozwoju: studia i materiały, red. L. Grochowski, A. Letkiewicz, A. Mi- siuk, t. 1, Szczytno 2011.

11Holizm – filozoficzna koncepcja dotycząca rozwoju rzeczywistości, w której cały świat stanowi hierarchicznie ukształtowaną całość, złożoną z całości niższego rzędu, i podlega dynamicznej ewolucji, prowadzącej do powstawania coraz to nowych, jakościowo różnych całości, niedają- cych się zredukować do sumy swych części składowych; za twórcę holizmu uważa się Jana

Smutsa (1870–1950), wybitnego wojskowego, polityka i filozofa; Por.: J.C. Smuts, Holism and Evolution, London 1927.

12J. Piwowarski, W. Czajkowski, Psychospołeczne i aksjologiczne determinanty kultury bezpie- czeństwa służb mundurowych, Słupsk 2015.

10	Wojciech Czajkowski, Jolanta Wąs-Gubała

nymi13. Można oczekiwać, że normatywne warunki podjęcia kontaktu czynią bar- dziej prawdopodobnym nawiązanie konstruktywnych relacji społecznych, wolnych od wykorzystywania partnera. Z drugiej strony manipulowanie dotyczyć ma sytuacji sprowadzających się do realizowania własnych celów podmiotu, z dopuszczaniem intencjonalnego traktowania partnera w sposób przedmiotowy. Istotne jest również to, że partner w typowej sytuacji tak rozumianej manipulacji nie zdaje sobie sprawy z tego, że jest poddawany manipulowaniu. Kwestie te mają także odniesienia do problematyki poczucia bezpieczeństwa, które może być istotnie zaburzone podczas wejścia w kontakt z osobą manipulującą zachowaniem podmiotu.

We wskazanej koncepcji human security sygnalizuje się zmiany we współcze- snym paradygmacie bezpieczeństwa w kierunku rozszerzenia jego zakresu podmio- towego i przedmiotowego oraz zmian w analizie jego aspektu obiektywnego i subiek- tywnego. Dotyczy to również redefinicji bezpieczeństwa narodowego w kierunku wy- różnienia dwu podmiotów: państwa i człowieka. W takim podejściu problematyka bezpieczeństwa państwa i bezpieczeństwa personalnego stanowią swoisty klucz do rozumienia funkcjonowania państwa i działań człowieka. Z drugiej strony człowiek i reprezentujące go grupy i zbiorowości społeczne (nie państwo) stanowi podstawo- wy podmiot bezpieczeństwa14.

Badając bezpieczeństwo, badamy również zagrożenia jako czynniki mogące po- zbawić podmiot bezpieczeństwa stanu stabilności i trwałości cenionych przez niego zasad, przekonań oraz wartości, w tym możliwości jego rozwoju. Dla świadomej identyfikacji i rozumienia poziomu zagrożeń i bezpieczeństwa podstawę stanowią założenia szwajcarskiego politologa Daniela Frei. Badacz ten postrzega następujące przypadki percypowania bezpieczeństwa:

1.stan braku bezpieczeństwa istnieje wówczas, gdy występuje względem pod- miotu bezpieczeństwa duże rzeczywiste zagrożenie;

2.postrzeganie tego zagrożenia jest u podmiotu bezpieczeństwa prawidłowe;

3.stan obsesji występuje u podmiotu bezpieczeństwa wówczas, gdy nieznaczne zagrożenie jest postrzegane przez ten podmiot błędnie – jako zagrożenie du- że;

4.stan fałszywego bezpieczeństwa ma miejsce wtedy, gdy zagrożenie względem podmiotu bezpieczeństwa ma poważny charakter, a postrzegane jest błędnie – jako niewielkie;

5.stan bezpieczeństwa występuje u danego podmiotu wówczas, gdy zagrożenie

jest nieznaczne, zaś jego postrzeganie przez podmiot bezpieczeństwa jest prawidłowe15.

Z analizy przytoczonych powyżej założeń wynika, że podstawą trafnego defi- niowania bezpieczeństwa jest jego postrzeganie oparte na istnieniu naukowych i ma-

———————

13W. Czajkowski, Poczucie bezpieczeństwa w relacji społecznej, [w:] Realizacja zadań bezpie- czeństwa. Jakość, prakseologia, praworządność, red. J. Piwowarski, A. Czop, J. Kaleta, Kraków

2014, s. 7–24.

14Wybrane problemy bezpieczeństwa. Dziedziny bezpieczeństwa, red. A. Urbanek, Słupsk 2013, s. 59.

15D. Frei, Sicherheit. Grundfragen der Weltpolitik, Stuttgart 1977, s. 17–21; podajemy za: J. Pi- wowarski, Transdyscyplinarna istota kultury bezpieczeństwa narodowego, Słupsk 2016, s. 360.

Bezpieczeństwo personalne w perspektywie kulturowej	11

jących obiektywne podstawy przesłanek. Dlatego też w niniejszej pracy autorzy przedstawili różne aspekty procesu postrzegania bezpieczeństwa – począwszy od je- go identyfikacji poprzez poznanie i definiowanie oraz określenie jego założeń ba- dawczych. Niezależnie od podkreślenia obiektywnych podstaw opisu i wyjaśniania problematyki bezpieczeństwa, warto także pamiętać o potrzebie doceniania i uwzględ- niania jej subiektywnego wymiaru. W interpretacji psychologicznej poczucie zagro- żenia należałoby definiować jako subiektywny stan podmiotu sprowadzający się do odczuwania negatywnych emocjonalnie doznań wynikających z działających na podmiot bodźców. W takiej interpretacji rozumie się szeroko działające na jednostkę bodźce, ujmując w tej kategorii również te, które ograniczają się wyłącznie do sta- nów wewnętrznych jednostki w postaci wrażeń, spostrzeżeń i wyobrażeń. Taka in- terpretacja jest istotna o tyle, że poczucie zagrożenia może być stanem subiektyw- nym, niemającym zobiektywizowanego, zewnętrznego uwarunkowania. Można wskazać sytuacje, w których ktoś doznaje ekstremalnie silnego poczucia zagrożenia wówczas, gdy inni nie odczuwają takiego stanu16.

Pojęcie bezpieczeństwa ma zarówno charakter aksjologiczny, jak i ontologiczny, a z punktu widzenia nauki o poznaniu – charakter metodologiczny. W rozumieniu aksjologicznym bezpieczeństwo stanowi system wartości i ocen regulujących dzia- łania podmiotu. W sensie ontologicznym bezpieczeństwo rozpatruje się jako proces.

Natomiast z metodologicznego punktu widzenia określa się, jakimi metodami można badać problematykę dotyczącą kwestii bezpieczeństwa. Poniżej przytaczamy tak zwaną spektralną definicję fenomenu bezpieczeństwa sformułowaną przez Juliu- sza Piwowarskiego17. Definicja proponowana przez tego badacza identyfikuje bez- pieczeństwo z użyciem czterech pomocniczych pojęć, pozwalających na wielorodza- jowe ujęcie kategorii reprezentującej jeden z najważniejszych w egzystencji ludzkiej fenomenów.

Spektralna definicja bezpieczeństwa

Bezpieczeństwo dla jednostkowego lub zbiorowego podmiotu bezpieczeństwa to dotyczący go wieloaspektowy fenomen, którego spektrum tworzą następujące uję- cia:

pożądany stan, który dla danego podmiotu określa poziom efektywności kon- troli nad możliwymi w danym miejscu i przedziale czasu zagrożeniami war- tości istotnych dla tego podmiotu; inaczej mówiąc, jest to stan wynikający z istniejącej w danym miejscu czasoprzestrzeni różnicy dwóch przeciwstaw- nych czynników – potencjału autonomicznej obronności podmiotu z jednej

strony i potencjału zagrożeń dla realizacji spełnienia potrzeb podmiotu z dru- giej (aspekt epistemologiczny);

———————

16W. Czajkowski, Psychologia bezpieczeństwa…, s. 9.

17J. Piwowarski, Ochrona VIP-a a czworokąt Bushido. Studium japońskiej kultury bezpieczeństwa, [w:] Bezpieczeństwo osób podlegających ustawowo ochronie wobec zagrożeń XXI wieku, red.

P. Bogdalski, J. Cymerski, K. Jałoszyński, Szczytno 2014; J. Piwowarski, Prolegomena do ba- dań nad kulturą bezpieczeństwa, „Security, Economy & Law” 2013, nr 2.

12	Wojciech Czajkowski, Jolanta Wąs-Gubała

wartość, która umożliwia podmiotowi bezpieczeństwa zaspokajanie jego po- trzeb niższych i wyższych, w tym potrzeby nieustannego rozwoju, włącznie z samorealizacją znajdującą się na szczycie hierarchii potrzeb (aspekt aksjo- logiczny);

proces rozwoju, dzięki któremu realizowany jest personalny i społeczny aspekt wzrostu potencjału autonomicznej obronności podmiotu bezpieczeń- stwa (aspekt ontologiczny);

konstrukt społeczny, fenomen, który umożliwia przeciwstawienie się zagro- żeniom, będący efektem istnienia społecznych więzów, współzależności oraz interakcji zachodzących w zbiorowości społecznej (aspekt społeczny).

We wskazanej spektralnej definicji bezpieczeństwa, w naszym rozumieniu, po- dejmuje się próbę wszechstronnej interpretacji opisywanego i wyjaśnianego proble- mu, pojmując go w kategoriach stanu, wartości, procesu rozwoju i konstruktu spo- łecznego. Widać wyraźnie, że prezentowana definicja stanowić może dobry punkt wyjścia do konstruowania modelu działania jednostki w warunkach zagrożenia pod- stawowych wartości. Z drugiej strony definicja ta, jako swoisty punkt wyjścia, może służyć jako użyteczne narzędzie do opisu, wyjaśniania i przewidywania zachowań jednostki w takich sytuacjach. Wskazywana kategoria podstawowych wartości jest klarownie prezentowana w koncepcji S.H. Schwartza. Konstruowany model ma za- wierać w sobie następujące piętra analizy kompetencji jednostki:

nadawanie sensu doświadczeniom jednostki przez podmiot;

nabywanie i doskonalenie kompetencji służących do oceny zdarzeń i obiek- tów;

nabywanie i doskonalenie kompetencji służących planowaniu działań;

nabywanie i doskonalenie kompetencji służących selekcji strategii działania;

nadawanie struktury strategiom działania;

analiza i interpretacja realizacji celów działania;

nabywanie i doskonalenie kompetencji kontroli własnego działania i działania innych osób;

nabywanie i doskonalenie kompetencji rozróżniania wartości jawnych i ukry- tych jako odrębnych regulatorów działania.

Ostatnia z kategorii kompetencji wyróżniona w proponowanym modelu stanowić ma zasadnicze użyteczne narzędzie opisu, wyjaśniania i przewidywania zachowań jednostki.

Budowany model nawiązuje istotnie do koncepcji rozumienia i interpretowania wartości przez S.H. Schwartza18, który definiuje je jako poznawczą reprezentację celu mającego motywacyjne znaczenie dla podmiotu oraz ponadsytuacyjny charak- ter. Zgodnie z interpretacją Schwartza większość autorów zgadza się w kwestii po- siadania przez nie pięciu poniższych podstawowych charakterystyk.

Wartości są przekonaniami bądź pojęciami, które

dotyczą pożądanych celów, opisujących ostateczne stany rzeczy lub zacho-

wania;

———————

18S.H. Schwartz, An Overview of the Schwartz Theory of Basic Values, “Online Readings in Psychology and Culture” 2012, 2(1), http://dx.doi.org/10.9707/2307-0919.1116 (dostęp: 15.12.2016).

Bezpieczeństwo personalne w perspektywie kulturowej	13

przekraczają konkretne sytuacje;

kierują selekcją i oceną zachowań i zdarzeń;

są uporządkowane według ważności;

zachowaniem kieruje względna ważność wielu wartości19.

W analizie kontekstów związanych z zagrożeniem bezpieczeństwa zakładamy kluczowe znaczenie czynników służących radzeniu sobie z zagrożeniami. Tworzy- my modelowe pojęcie sytuacji/poczucia zagrożenia z eksponowaniem perspektywy subiektywnej, co jest sygnalizowane poprzez termin poczucie zagrożenia. Jest to niezbywalny warunek tworzenia modelu odniesionego do pojęcia bezpieczeństwa personalnego, zgodny z interpretacją podejmowaną w koncepcji human security. W modelu tym uwzględniamy wartości jako instrument radzenia sobie z poczuciem zagrożenia, podobnie traktujemy wzór zachowania A (WZA jako instrument radze- nia sobie z poczuciem zagrożenia, którym też jest utrata bądź obniżenie kontroli otoczenia i swojego zachowania; odnosimy WZA do zmiennych behawioralnych). Kolejna zmienna uwzględniana w modelu to osobowość, następna to zawarta w po- wyższej zmienna temperamentu. Pamiętamy także o uwarunkowaniach kulturo- wych. Jeszcze jedna znacząca zmienna istotna dla budowy modelu dotyczy świado- mości siebie i własnego działania przez podmiot.

Spostrzeganie i interpretacja problematyki bezpieczeństwa wymaga także przyj- mowania perspektywy kulturowej i uwzględniania różnic międzykulturowych. Wy- daje się to szczególnie istotne w przypadku budowania modelu bezpieczeństwa personalnego. Przyjmowanie uniwersalnego punktu widzenia może być zasadne

wsytuacji dążenia do pewnej standaryzacji kategoryzowania problematyki bezpie- czeństwa dotyczącej zgeneralizowanych norm kulturowych i prawnych, oderwanych od indywidualnych właściwości człowieka w postaci jego statusu, pochodzenia czy miejsca zamieszkania. Jednakże poziom bezpieczeństwa jednostki zwykle spostrze- ga się w kategoriach subiektywnych, ponieważ taka jest specyfika funkcjonowania jednostki i odczuwania jej właściwości i charakterystyk przez nią samą. Subiektyw- ność spostrzegania bezpieczeństwa zasługuje na pozytywną kategoryzację, co zwią- zane jest z posiadaniem przez jednostkę swoistych potrzeb i oczekiwań wynikają- cych ze znajdowania się przez nią na określonym poziomie stanu oraz procesu bezpieczeństwa. Obciążenia wynikające z subiektywności związanej z perspektywą spostrzegania rzeczywistości jednostki przez pryzmat swoich właściwości i cech są widoczne w wielu kontekstach i interpretacjach odniesionych do działania czło- wieka. Zwraca się uwagę na możliwości odwoływania się do swoistych kryteriów bezpieczeństwa, co pozwala na częściowe uniknięcie tego obciążenia związanego z subiektywnością. Czy możemy odnosić się do standardów bezpieczeństwa i czy możemy im przypisać wartości je klasyfikujące, np. wysoki, średni lub niski poziom bezpieczeństwa? Odpowiadając na takie pytanie, należy jednak wskazać na problem związany z faktem, że wybierane kryteria także podlegają obciążeniu związanemu z subiektywizmem.

———————

19Por. J. Cieciuch, Kształtowanie się systemu wartości od dzieciństwa do wczesnej dorosłości, Warszawa 2013.

14	Wojciech Czajkowski, Jolanta Wąs-Gubała

Dążenia do parametryzacji, klasyfikacji i uściślenia stają się współcześnie czymś typowym i jednocześnie stanowiącym swego rodzaju pożądany wzorzec działania. Wydaje się jednak, że realizowanie takiego podejścia, szczególnie w obszarze nauk społecznych i naukach o bezpieczeństwie, może się okazać bezzasadne. Wskazane obawy wynikają w głównej mierze z interpretacji dokonywanych w obszarze bez- pieczeństwa personalnego. W takich interpretacjach wymiar indywidualny powiąza- ny z subiektywnym punktem widzenia oraz dostrzeganiem perspektywy poczucia, w sensie psychologicznym, zasługuje na uwagę i docenienie. Równocześnie warto także wskazać na znaczenie metod jakościowych pozwalających na dostęp do in- formacji trudnych do uzyskania na drodze badań ilościowych. Indywidualne i gru- powe funkcjonowanie jednostek ma swoją niezbywalną specyfikę, trudną do para- metryzacji w związku z odczuciami subiektywnymi. Warto także wskazać na interpretację dokonywaną poza metodologią badań jakościowych w odniesieniu do tzw. klimatu bezpieczeństwa, który w dużej mierze może być wyznaczony katego-

riami organizacyjnymi i kulturowymi20.

Podjętą wyżej kwestię parametryzacji problematyki bezpieczeństwa należy od- nieść do zasadniczego nurtu interpretacyjnego autorów pracy, którzy sugerują po- trzebę uwzględniania zmiennych kulturowych w analizie bezpieczeństwa personal- nego.

Bibliografia

Bezpieczeństwo osób podlegających ustawowo ochronie wobec zagrożeń XXI wieku, red. P. Bogdalski, J. Cymerski, K. Jałoszyński, Szczytno 2014.

Biała Księga Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej, red. S. Koziej i in., Biuro Bezpieczeństwa Narodowego, Warszawa 2013.

Cieciuch J., Kształtowanie się systemu wartości od dzieciństwa do wczesnej dorosłości, Warszawa 2013.

Cieślarczyk M., Kultura bezpieczeństwa i obronności, Siedlce 2010.

Czajkowski W., Interpersonal Framework of Establishing Contact in Psychotherapy, [w:] M. Kliś, J. Kossewska, W. Czajkowski, Studies on Communication and copping with Stress, Kraków 2006.

Czajkowski W., Poczucie bezpieczeństwa w relacji społecznej, [w:] Realizacja zadań bezpieczeństwa. Jakość, prakseologia, praworządność, red. J. Piwowarski, A. Czop, J. Kaleta, Kraków 2014.

Czajkowski W., Psychologiczne mechanizmy działania jednostki w sytuacji zagrożenia, Katowice 2014.

———————

20Profesor Dove Zohar opublikował wyniki badań dotyczących klimatu bezpieczeństwa (1980); zdefiniował pojęcie i zaproponował skale pomiaru, które są standardem w tej dziedzinie. Zohar prowadzi projekty badawcze w wielu krajach, koncentruje się na rozwoju klimatu organizacyj- nego i kultury, nowych strategii przywództwa służących rozwojowi klimatu bezpieczeństwa; se- ria analiz (ponad 200 prac) wskazuje, że klimat bezpieczeństwa stanowi najistotniejszą zmienną w kontekstach mentalno-duchowych i społecznych, wpływających na wypadki w pracy – http://ie.technion.ac.il/Home/Users/dzohar.html (dostęp: 11.11.2016).

Bezpieczeństwo personalne w perspektywie kulturowej	15

Czajkowski W., Psychologia bezpieczeństwa. Komunikacyjne instrumenty wpływu spo- łecznego [w druku].

Czupryński A., Bezpieczeństwo w ujęciu aksjologicznym, [w:] Bezpieczeństwo na lądzie, morzu i w powietrzu w XXI wieku, red. J. Zboina, Józefów 2014.

Frei D., Sicherheit. Grundfragen der Weltpolitik, Stuttgart 1977.

Kahneman D., Pułapki myślenia. O myśleniu szybkim i wolnym, tłum. P. Szymczak, Po- znań 2012.

Nauka o bezpieczeństwie: istota, przedmiot badań i kierunki rozwoju: studia i materiały, red. L. Grochowski, A. Letkiewicz, A. Misiuk, Szczytno 2011.

Piwowarski J., Bezpieczeństwo jako stan oraz jako wartość, [w:] Bezpieczeństwo jako wartość, red. I. Pabisz-Zarębska, J. Szewczyk, Kraków 2010.

Piwowarski J., Prolegomena do badań nad kulturą bezpieczeństwa, „Security Economy & Law” 2013, nr 2.

Piwowarski J., Ochrona VIP-a a czworokąt Bushido. Studium japońskiej kultury bezpie- czeństwa, [w:], Bezpieczeństwo osób podlegających ustawowo ochronie wobec za- grożeń XXI wieku, red. P. Bogdalski J. Cymerski, K. Jałoszyński, Szczytno 2014.

Piwowarski J., Transdyscyplinarna istota kultury bezpieczeństwa narodowego, Słupsk 2016.

Piwowarski J., Czajkowski W., Psychospołeczne i aksjologiczne determinanty kultury bezpieczeństwa służb mundurowych, Słupsk 2015.

Rosa R., Zarys polskiej filozofii bezpieczeństwa na tle europejskiej myśli polemologicz- nej i irenologicznej, Siedlce 2009.

Smuts J.C., Holism and Evolution, London 1927.

Wybrane problem bezpieczeństwa. Dziedziny bezpieczeństwa, red. A. Urbanek, Słupsk 2013.

Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 8 sierpnia 2011 r. w sprawie obszarów wiedzy, dziedzin nauki i sztuki oraz dyscyplin naukowych i artystycznych (Dz.U. 2011, nr 179, poz. 1228 oraz 2011, nr 84, poz. 455. 3).

http://ie.technion.ac.il/Home/Users/dzohar.html (dostęp: 11.11.2016).

Schwartz S.H., An Overview of the Schwartz Theory of Basic Values. “Online Readings in Psychology and Culture” 2012, 2(1), http://dx.doi.org/10.9707/2307-0919.1116 (dostęp: 15.12.2016).

Summary

The authors of the present study examine the mechanisms regulating individual be- havior under conditions of difficult and emergency situations. Instinctive and conscious activities, which are used to meet the need for security, are interpreted by invoking a category of personal knowledge and is an important instrument to deal with the re- quirements of the situation. In the personality structure, these are regulatory standards and mechanisms for assessing and evaluating objectives and ways of subjects' actions. Attention is also drawn to the social relations of the individual and socio-cultural condi- tions of constructive behaviors and behaviors which constitute acts of manipulation. This