S T U D I A N A D B E Z P I E C Z E Ń S T W E M

NR 1	ss. 165–174	ROK 2016

ISSN 2543–7321

Natalia Ciszewska

Uniwersytet Mikołaja Kopernika Toruń natalia.ciszewska@interia.pl

PRZESTĘPSTWA GOSPODARCZE – ISTOTA I RODZAJE

ECONOMIC CRIMES – THE ENTITY AND TYPES

Zarys treści: Przestępstwa gospodarcze towarzyszą ludzkości niemal od samego początku, trzeba jednak zaznaczyć, że należą do tych najbardziej wyrafinowanych oraz najtrudniej- szych do wykrycia, gdyż najczęściej popełniane są pod przykrywką legalności, tj. prowa- dzenia rzeczywiście istniejącego przedsiębiorstwa. Ponadto tego typu czyny zabronione występują niemal w każdej sferze rzeczywistości społeczno-gospodarczej. Dlatego też z czasem pojawiła się potrzeba usystematyzowania powstałych na przestrzeni lat katego- rii naukowych oraz siatek pojęciowych. Celem niniejszego artykułu jest uporządkowanie istniejących teorii i definicji dotyczących przestępstw gospodarczych oraz ich sprawców. Słowa kluczowe: przestępstwo gospodarcze, oszustwa finansowe, nadużycia finansowe, malwersacje, sprawcy przestępstw

Key words: economic crime, financial frauds, malpractices, perpetrator/offenders

Wstęp

Oszustwa finansowe towarzyszą działalności człowieka od bardzo dawna. Jed- nocześnie wiedza o poszczególnych elementach tego zjawiska, od lat występującego i wykształcającego ciągle nowe przejawy, jest niezmiernie uboga. Co więcej, prze- stępczość gospodarcza, jako termin, ciągle powoduje jeszcze wiele kontrowersji. Nie budzi jednak wątpliwości potrzeba wyodrębnienia jej, kiedy bierze się pod uwa- gę aspekt społeczno-ekonomiczny, a przede wszystkim jej uwarunkowania. Oktawia Górniok trafnie podkreśliła jej trwały charakter, bez względu na epokę, i skupiła się na zależności między sposobem i warunkami gospodarowania w danej społeczności

akryminalizacją poszczególnych zachowań ekonomicznych1. Warto przy tym zaak- centować, że niektóre elementy systemu gospodarczego, branże gospodarki, są szcze- gólnie kryminogenne.

———————

1O. Górniok, Przestępczość gospodarcza: wybrane przejawy i uwarunkowania, Katowice 1986, s. 16.

166	Natalia Ciszewska

Zasięg przestępstw gospodarczych jest bardzo szeroki, co ma swoje odzwiercie- dlenie w wielu definicjach tego rodzaju czynów zabronionych. Warto przytoczyć kilka z nich. Erwin Zimmerli formułuje przestępstwa gospodarcze jako: „czyny ka- ralne naruszające interesy prawne, chronione przepisami o obrocie gospodarczym i zarządzaniu publicznymi dobrami majątkowymi”2. Jak można zauważyć, powyższa definicja ma bardzo ogólny charakter, co może prowadzić do licznych dywagacji, a nawet do niezrozumienia kwintesencji zjawiska. Inny badacz, Klaus Tiedemann, przedstawił zupełnie inne stanowisko, mianowicie stworzył dwuzakresowe pojęcie przestępstw gospodarczych, wyodrębniając dwie grupy: węższą i szerszą3. Według powyższego do pierwszej z nich zalicza się patologiczne zachowania gospodarcze, które szkodzą lub zagrażają ponadindywidualnym dobrom prawnym w sferze go- spodarowania, czyli np. przestępstwa podatkowe, celne, oszustwa, lichwę i nieucz- ciwą konkurencję. Z kolei w szerszym rozumieniu przestępstwami gospodarczymi są przestępstwa majątkowe popełniane na szkodę jednostki, lecz mające masowy charakter (np. przestępstwa na szkodę wierzycieli, przestępstwa czekowe), bowiem mogą one oddziaływać negatywnie na ponadindywidualne interesy gospodarcze4. Trzeba zauważyć, że Tiedemann jako pierwszy wziął pod uwagę skalę występowa- nia oraz liczbę popełnianych czynów na pewnym obszarze, a nie tylko znamiona czynów zabronionych. Przyjęcie tej definicji powoduje, że zaliczenie danego czynu do przestępstw gospodarczych będzie zależało od dwóch zmiennych: czasu i miejsca popełnienia czynu. Jednakże owa synteza zjawiska niesie za sobą problem oceny, a dokładnie oszacowania liczby przestępstw w odniesieniu do obszaru ich występo- wania, który potwierdzałby ich skalę i przesądzał o masowości. Przytaczając poszcze- gólne definicje, nie można pominąć dorobku naukowego O. Górniok, która swoje badania rozpoczęła jeszcze w czasach PRL oraz kontynuowała je po transformacji po- litycznej, w warunkach gospodarki wolnorynkowej. Górniok pod pojęciem przestęp- stwa gospodarczego rozumie:

czyny karalne godzące lub zagrażające ponadindywidualnym dobrom w sferze życia gospodarczego, polegające na naruszeniu zaufania związanego z pozycją sprawcy lub instytucją życia gospodarczego, grożące utratą zaufania społecznego do systemu go- spodarczego lub jego podstawowych instytucji5.

W definicji aprobowanej przez O. Górniok można wyodrębnić dwa elementy:

−godzenie w ponadindywidualne interesy w sferze życia gospodarczego,

−naruszenie zaufania.

Pierwszy z nich odnosi się do przedmiotu zamachu. Natomiast drugi element au- torka rozumie dwojako: z jednej strony odnosi je do zachowania sprawcy nadużywa- jącego swojego stanowiska, pozycji albo zaufania instytucji finansowej, z drugiej – do skutku czynu przestępnego w postaci osłabienia lub utraty zaufania społeczeń-

———————

2Za: O. Górniok, Koncepcja przestępstw gospodarczych w doktrynie niemieckiej a polityka krymi- nalna, „Państwo i Prawo” 1993, z. 1, s. 63.

3O. Górniok, Przestępczość gospodarcza…, s. 57.

4Tamże.

5Tamże, s. 58.

168	Natalia Ciszewska

KLASYFIKACJA PRZESTĘPSTW GOSPODARCZYCH

Kwestia kategoryzacji i podziału przestępstw gospodarczych wynika z potrzeby usystematyzowania wiedzy na tenże temat oraz zastosowania holistycznego podej- ścia do tego aspektu. Ze względu na dynamiczny charakter oraz złożoność materii nie jest możliwe uzyskanie idealnej typologii. Z racji wielu czynników, według któ- rych można dokonać skatalogowania czynów penalnych, wliczających się do kate- gorii przestępstw o charakterze ekonomicznym, w niniejszym artykule zdecydowano się przedstawić subiektywnie wybrane, uznane za najważniejsze, dwa rodzaje klasy- fikacji:

−ze względu na podmiot – sprawców;

−ze względu na przedmiot działania – pokrzywdzonych;

Podmiotowe ujęcie przestępstw gospodarczych

Przechodząc do typologii odnoszącej się do sprawców przestępstw gospodarczych, należy przywołać postać amerykańskiego kryminologa Edwina Sutherlanda, jednego z twórców koncepcji przestępstwa gospodarczego, który jako pierwszy posłużył się ważnym dla dziedziny określeniem, mającym zastosowanie do dnia dzisiejszego: „przestępczości białych kołnierzyków” (white-collar crime)9. Niniejszy termin doty- czy przestępstw dokonywanych przez osoby posiadające wysoki status społeczny bądź zawodowy, które wykorzystują dogodne możliwości do dokonywania defraudacji, sprzeniewierzeń, wynikające z posiadanych przywilejów, dopuszczają się korupcji funk- cjonariuszy władzy, naruszania tajemnicy zawodowej, oszustw podatkowych i sub- wencyjnych, wykroczeń w dziedzinie konkurencji, machinacji przetargowych czy też wykroczeń w dziedzinie importu i eksportu towarów10. Kolejną cechą charaktery- styczną tego typu sprawców jest zazwyczaj wysoka pozycja w społeczeństwie oraz fakt, że w oczach osób postronnych nie wyglądają na stereotypowych oszustów. Dzia- łania podejmowane przez przedstawicieli ,,białych kołnierzyków” przybierają pozo- ry legalnych operacji gospodarczych, bankowych czy handlowych. Ze względu na charakter tychże przestępstw pojawił się w społeczeństwie pogląd, że tego typu nad- użycia powinny być traktowane z wyjątkową surowością11. Przestępca w „białym kołnierzyku” różni się od jego pospolitego odpowiednika – trybem prowadzonego ży- cia oraz wrażliwością na werdykt sędziego, gdyż oprócz kary pozbawienia wolności sam fakt oskarżenia staje się dla niego poniżeniem. Nie ulega wątpliwości, że prze- stępczość „białych kołnierzyków” nie jest zjawiskiem jednostkowym, lecz stanowi ciąg przestępstw na ogromną skalę, dokonywanych w celu osiągnięcia pokaźnych zysków. Współcześnie coraz częściej odnotowywane są działania zorganizowanych grup przestępczych o charakterze ekonomicznym, które cieszą się popularnością ze

———————

9H. Fedewicz, P. Kisiel, Przestępczość gospodarcza w dobie…, s. 68.

10J. Kraciuk, Przestępstwa gospodarcze w przedsiębiorstwach i sposoby ich przeciwdziałania,

,,Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego. Finanse. Rynki finansowe. Ubezpieczenia”

2012, nr 51 (690), s. 801.

11Tamże.

170	Natalia Ciszewska

−instytucjom finansowym oraz emitentom papierów wartościowych;

−skarbowi państwa.

Do pierwszej z wymienionych kategorii można zaliczyć pospolite oszustwa, ma- jące na celu doprowadzenie potencjalnej ofiary do niekorzystnego dysponowania mieniem poprzez oddziaływanie na jej psychikę przedstawianie różnorakich intrat- nych propozycji, charakteryzujących się przede wszystkim możliwością osiągnięcia ponadprzeciętnych zysków, działaniem w imieniu anonimowych ,,inwestorów” oraz tworzeniem nieprzejrzystych całościowo koncepcji finansowych. Ogólnie rzecz uj- mując, ofiara nie jest świadoma, komu i za co przekazuje pieniądze, ale głęboko wierzy, że dzięki takiej inwestycji znacznie się wzbogaci. Należy się zgodzić ze stanowi- skiem Oktawii Górniok, która zaakcentowała, iż stosunek konsumenta, reprezentu- jącego masę anonimowych pokrzywdzonych, w odniesieniu do elitarnego sprawcy pozwala naświetlić społeczno-polityczną warstwę przestępczości gospodarczej14. Ponadto badaczka porównuje czyny karalne, jakie popełniane są na szkodę osób fi- zycznych, do kradzieży cukierka bezbronnemu dziecku przez osobę dorosłą. Nie sposób się nie zgodzić z ową analogią, ze względu na metody, do jakich uciekają się przedstawiciele warstwy ,,białych kołnierzyków”. Karl Jaspers jeszcze w połowie

XXwieku określił sprawców przestępstw gospodarczych jako bezwzględnych in- dywidualistów, znających typowe skłonności przeciętnego człowieka i dzięki temu potrafiących skutecznie nimi manipulować15. Współcześnie często można się zetknąć z różnorakimi maskami, jakie przybierają ci sprawcy, są to np. cieszący się szacun- kiem przedsiębiorcy, olśniewający profesjonalnością partnerzy biznesowi czy rzeczni- cy uczciwości i wzajemnego zaufania. Do podstawowych metod stosowanych w prze- stępstwach gospodarczych na rzecz konsumenta należy zaliczyć piramidy i łańcuszki finansowe, parabanki oraz system argentyński. Wszystkie one opierają się na obiet- nicach osiągnięcia wysokiego zysku, nawet przy stosunkowo małej wpłacie począt- kowej, oraz na unikaniu słownictwa kojarzącego się z zobowiązaniami, np. kredyt, pożyczka, wierzyciel, ma to na celu przekonanie klienta, że nic nie ryzykuje przez podpisanie takiej umowy. Należy dodać, że przestępstwa na szkodę osób fizycznych są szczególnie groźne, jednakże niektórzy znawcy tematu dywagują na temat ich przynależności do samej kategorii przestępstw gospodarczych, uznając je za przejaw przestępczości pospolitej, szczególnie, gdy czyn sprawcy jest zamachem na interesy majątkowe konkretnego, zidentyfikowanego konsumenta. Niniejsze stanowisko uza- sadniane jest argumentem, że trudno się wówczas dopatrzyć się zagrożenia ponadin- dywidualnych interesów gospodarczych. Takie opinie stanowią jednak wyjątki, bowiem większość badaczy opowiada się za ich przynależnością do przestępstw gospodar- czych, również Rada Europy zajęła takie stanowisko i włączyła opisywane działania do katalogu przestępstw gospodarczych16.

Przechodząc do czynów penalnych działających na szkodę instytucji finanso- wych, należy zaznaczyć, że znaczny ich odsetek dotyczy działalności banków. War- to dodać, iż owe przestępstwa polegają najczęściej na fałszowaniu dokumentów oraz

———————

14O. Górniok, Przestępczość gospodarcza…, s. 103.

15Karl Jaspers’ Philosophy and Psychopathology, red. T. Fuchs, T. Breyer, Ch. Mundt, New York 2013, s. 139.

16Council of Europe, Legal Affairs, Economic Crime, Strassbourg 1981, nr R 81/12.

172	Natalia Ciszewska

−oszczędzanie podatkowe,

−planowanie podatkowe,

−unikanie opodatkowania,

−uchylanie się od opodatkowania.

Mając na uwadze szkody na rzecz skarbu państwa, należy przedstawić tylko dwie ostatnie formy powyższej typologii. Warto nadmienić, że unikanie opodatkowania i uchylanie się od niego uznaje się za zjawiska współwystępujące. Jednakże drugie z nich jest zdecydowanie bardziej szkodliwe, zarówno ze społecznego, jak i gospo- darczego punktu widzenia21. Odnosząc się stricte do unikania opodatkowania, na grun- cie europejskiego prawa finansowego uznano, że jego istotę stanowi wykorzystywanie luk prawnych w konkretnym systemie podatkowym danego państwa. Trzeba podkreś- lić, iż zaakcentowano również brak bezpośredniego łamania prawa przy stosowaniu tej metody, co z kolei wymaga od organów podatkowych użycia wyrafinowanych środków, aby móc wykryć takie działania. Z kolei uchylanie się od podatku polega na nieujawnianiu organowi podatkowemu stanu faktycznego lub prawnego, z któ- rym związany jest obowiązek podatkowy, lub na podaniu nieprawdziwych informa- cji odnoszących się do rzeczywiście prowadzonej działalności22.

Przechodząc do meritum, przestępstwa popełniane na szkodę skarbu państwa po- legają zarówno na unikaniu terminowej lub pełnej zapłaty podatków w należnej wy- sokości, jak również na uzyskiwaniu nienależnych zwrotów podatku. Ze względu na skalę planowanych wpływów podatkowych w przypadku Polski szczególne zagro- żenie stanowi przestępczość w obszarze podatku od towarów i usług (VAT) oraz podatku akcyzowego, ponieważ działania te uszczuplają dochód budżetu państwa oraz jednostek samorządu terytorialnego. Można się w tym miejscu powołać na dane Służby Celnej, według których dochody z ceł i akcyzy stanowią ok. ⅓ wpływów do budżetu państwa23. Niniejsze dane świadczą o tym, jak ważna jest to część dochodów państwa, dlatego też powinna być szczególnie nadzorowana i kontrolowana. Istotne wydaje się zauważenie, iż oficjalna statystyka może nie odzwierciedlać całości i zło- żoności zjawiska swojego rodzaju nielojalności podatkowej. Nie istnieje bowiem do- kładne rozpoznanie skali zjawiska uchylania się od podatków i innych opłat w Polsce, czyli nieuprawnionego gromadzenia (przez osoby prawne i fizyczne) środków finan- sowych, które powinny być, ale nie są dochodem budżetu państwa. Wynika to z te- go, że nieodłącznym elementem przestępstw popełnianych na szkodę skarbu państwa jest utajenie wszelkich dowodów oraz stworzenie pozorów legalności, które zazwy- czaj trudno zdyskredytować organom kontroli skarbowej.

Podsumowanie

Przestępczość gospodarcza, a ściślej przestępstwa gospodarcze ze względu na swo- ją specyfikę (związek z działalnością gospodarczą) ulegają permanentnym zmianom

———————

21A. Bernal, Zjawisko uchylania się od podatków dochodowych i metody jego ograniczania, War- szawa 2008, s. 24.

22A. Gomułowicz, J. Małecki, Podatki i prawo podatkowe, Warszawa 2004, s. 251.

23M. Szewczyk, Służba Celna – lepsze usługi w erze cyfrowego stylu życia, www.mf.gov.pl/docu- ments/764034/1526196/folder_SC_PL_podglad.pdf (dostęp: 27.06.2015).