168	Waldemar Walczak

na praworządność jako jedną z podstawowych wartości, na których opiera się eu- ropejska wspólnota. Konsekwencją przyjęcia takiego założenia jest oczekiwanie re- spektowania określonych zasad i reguł przez państwa członkowskie Unii, co wyni- ka bezpośrednio z treści art. 2 Traktatu o Unii Europejskiej2. Zgodnie z przyjętym dokumentem, główne wartości Unii winny stanowić potwierdzenie przywiązania do zasad wolności, demokracji, poszanowania praw człowieka i podstawowych warto- ści oraz państwa prawnego. Mechanizm egzekwowania tych wartości został opisany w art. 7 tego traktatu3, natomiast takie działania są uznawane za nieskuteczne4.

W literaturze przedmiotu podkreśla się, że zagadnienia dotyczące rządów prawa pozostają w ścisłym związku i winny być rozpatrywane z uwzględnieniem proble- matyki odnoszącej się do szeroko rozumianej korupcji5. Dlatego też celem artykułu jest przedstawienie krytycznych rozważań dotyczących praworządności analizowanej z perspektywy korupcyjnych praktyk w aspekcie naruszania podstawowych praw obywateli, tj. równości wobec prawa i równego traktowania przez władze publiczne.

członkowskich, Bruksela, dnia 02.05.2018 r., s. 1, źródło: https://eur-lex.europa.eu/legal-content/

PL/TXT/?uri=CELEX%3A52018PC0324 [dostęp: 19.11.2020].

2Art. 2. Unia opiera się na wartościach poszanowania godności osoby ludzkiej, wolności, demo- kracji, równości, państwa prawnego, jak również poszanowania praw człowieka, w tym praw osób należących do mniejszości. Wartości te są wspólne Państwom Członkowskim w społeczeń- stwie opartym na pluralizmie, niedyskryminacji, tolerancji, sprawiedliwości, solidarności oraz na równości kobiet i mężczyzn. Zob. szerzej. Traktat o Unii Europejskiej (wersja skonsolidowa- na) 26.10.2012, Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej C 326, źródło: https://eur-lex.europa.eu/ legal-content/PL/TXT/?uri=CELEX%3A12012M%2FTXT [dostęp: 19.11.2020].

3R. Prostak, W poszukiwaniu politycznego mechanizmu egzekucji unijnych wartości, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie” 2017, nr 6, s. 46.

4D. Soyaltin-Colella, The EU’s ‘action-without-sanction’? The politics of the rule of law crisis in many Europes, „European Politics and Society” 2020, https://doi.org/10.1080/23745118.2020.1 842698 [dostęp: 19.11.2020].

5Ch. Stefes, Clash of Institutions: Clientelism and Corruption vs. Rule of Law, [w:] The State of Law in the South Causasus, Ch. Waters (red.), Euro-Asian Studies Series, Palgrave Macmmillan, New York 2005, s. 3–19; B.T. White, Putting Aside the Rule of Law Myth: Corruption and the Case for Juries in Emerging Democracies, „Cornell International Law Journal” 2010, vol. 43, issue 2, s. 307–363; D. de la Croix, C. Delavalladev, Democracy, Rule of Law, Corruption In- centives, and Growth, „Journal of Public Economic Theory” 2011, vol. 13, issue 2, s. 155–187; C. Nicolescu-Waggonner, No rule of law, no democracy: Conflict of interest, corruption and elections as democratic deficits, Sunny Press, New York 2016; D. Infante, J. Smirnova, Envi- ronmental Technology Choice in the Presence of Corruption and the Rule of Law Enforcement, „Transformations in Business & Economics” 2016, vol. 15, issue 1, s. 214–227; A. Elbasani, S. Sabić, Rule of Law, Corruption and Democratic Accountability in the course of EU enlarge- ment, „Journal of European Public Policy” 2017, nr 25, s. 1–19; M.R. Farzanegan, Cognitive Ability and Corruption: Rule of Law (still) Matters, „Empirical Economics” 2020, nr 59, s. 1723– –1743; L. Pasculli, Foreign Investments, the Rule of Corrupted Law and Transnational Systemic Corruption in Uganda’s Mineral Sector, [w:] International Trade and the Rue of Law, R. Leal- Arcas (red.), Elviva Press, Chişinău 2020, s. 84–109.

Zagrożenia bezpieczeństwa ekologicznego – próba systematyzacji w świetle...

169

Istota praworządności i podstawowe zasady

Na wstępie trzeba wyraźnie zaznaczyć, że praworządność jest pojęciem wielo- znacznym i niedookreślonym, co w efekcie prowadzi do odmiennych perspektyw w zakresie rozumienia oraz postrzegania istoty omawianego zagadnienia. Towarzy- szą temu różnice interpretacyjne odnośnie działań, a także wzorców zachowań, jakie w praktyce zarządzania będą stanowić odzwierciedlenie autentycznej praworządno- ści, z uwagi na przyjmowane kryteria oceny. Okazuje się, że teoretyczne założenia i deklaracje mogą mieć niewiele wspólnego, a nawet być biegunowo dalece odległe od przestrzegania określonych zasad w realiach rzeczywistości.

Praworządność w ujęciu teoretycznym jest najczęściej opisywana jako tzw. zasada rządów prawa (the rule of law). Zdaniem Mateusza Pilicha elementy koncepcyjne praworządności dotyczą przede wszystkim czterech najważniejszych postulatów:

1)Autonomizacji porządku prawnego od norm i wartości pozaprawnych.

2)Ustanowienia prawa jako sposobu komunikacji podmiotów społecznych.

3)Ukonstytuowania się państwa jako zdolnego do zorganizowanego stanowie- nia norm prawnych i jego stosowania za pośrednictwem fachowego aparatu urzędniczo-sądowego.

4)Samoograniczenia się państwa na rzecz jednostek za pośrednictwem prawa6.

Przytoczone refleksje mają dość ogólnikowy wydźwięk i częściowo polemiczny charakter, niemniej mogą posłużyć jako interesujący punkt odniesienia dla dalszych rozważań. W tym kontekście ważne znaczenie ma również konstatacja, że „w pań- stwie praworządnym w pełni tego słowa znaczeniu wszystkie interesy jednostkowe muszą być należycie brane pod uwagę i ważone w procesie stanowienia i stosowa- nia prawa”7. Użyte sformułowanie wskazujące na „wszystkie interesy jednostkowe” oznacza, że sedna prawidłowo rozumianej praworządności absolutnie nie można zawężać do postrzegania sytuacji wybranej grupy zawodowej, np. parlamentarzy- stów, sędziów czy prokuratorów. Podana merytoryczna argumentacja i logiczne rozu- mowanie w jednoznaczny sposób przesądzają o słuszności przyjętego toku myślenia oraz analitycznego rozumowania.

Rozumienie praworządności na gruncie przepisów prawa wspólnotowego odwo- łuje się do wartości Unii wpisanych do art. 2 TUE. Mając na względzie powyższe przesłanki, istota praworządności sprowadza się do następujących kwestii:

▪▪ zasady legalizmu, oznaczającej przejrzysty, rozliczalny, demokratyczny i plura- listyczny proces przyjmowania aktów prawnych;

▪▪ zasady pewności prawa;

▪▪ zakazu arbitralności w działaniu władz wykonawczych;

6M. Pilich, Praworządność – perspektywa prawa międzynarodowego, [w:] Przyszłość Euro- py opartej na rządach prawa. Materiały z konferencji naukowej 26 kwietnia 2019 r., „Studia i Analizy Sądu Najwyższego” 2019, tom VIII, Warszawa 2019, s. 104.

7Ibidem, s. 104–105.

170	Waldemar Walczak

▪▪ skutecznej ochrony sądowej, w tym ochrony praw podstawowych, dokonywa- nej przez niezależne sądy;

▪▪ podziału władzy i równości wobec prawa8.

Innymi słowy oczekuje się, że wszystkie publiczne władze będą działały w gra- nicach określonych przez prawo, z poszanowaniem dla zasad demokracji oraz praw człowieka. Dla podkreślenia rangi i znaczenia tej problematyki używane są następu- jące merytoryczne argumenty:

▪▪ podstawę dla złożenia wniosku odwołującego się do zasad praworządności sta- nowi art. 322 ust. 1 lit. a) Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej9 oraz art. 106a Traktatu ustanawiającego Europejską Wspólnotę Energii Atomowej; ▪▪ praworządność jest zasadniczym warunkiem ochrony wszystkich podstawo- wych wartości, na których opiera się Unia, takich jak wolność, demokracja,

równość i poszanowanie praw człowieka;

▪▪ organy sądowe powinny działać niezależnie i bezstronnie, a służby dochodze- niowo-śledcze powinny być w stanie prawidłowo wypełniać swoje zadania.

Można zatem powiedzieć, że respektowanie praworządności jest nierozerwalnie związane z uznawaniem demokratycznych rozstrzygnięć, podziału władzy i prze- strzeganiem zasady równości obywateli wobec prawa. To zdanie trafnie odzwier- ciedla sedno rozpatrywanego problemu, właśnie z uwagi na decyzje podejmowane przez organy władzy publicznej, które kształtują sytuację prawną i faktyczną jed- nostek ludzkich. W analizowanym dokumencie wskazano jednocześnie na elementy mogące zostać uznane za „uogólnione braki w zakresie praworządności”, do których zaliczono:

a)zagrożenie niezależności wymiaru sprawiedliwości10;

b)niezapobiegnięcie arbitralnym lub bezprawnym decyzjom organów publicz- nych, w tym organów ścigania, lub ich niepoprawienie albo nienałożenie za nie sankcji, utrudnianie uzyskania zasobów finansowych i ludzkich wpływające

8Wniosek dotyczący Rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie ochrony bu- dżetu Unii w przypadku uogólnionych braków w zakresie praworządności w państwach człon- kowskich, s. 6–7.

9Parlament Europejski i Rada, stanowiąc zgodnie ze zwykłą procedurą ustawodawczą i po kon- sultacji z Trybunałem Obrachunkowym, przyjmują w drodze rozporządzenia: a) zasady finanso- we określające w szczególności warunki uchwalania i wykonywania budżetu oraz przedstawia- nia i kontrolowania rachunków.

10Niezależność wymiaru sądownictwa oznacza między innymi, że dany organ wypełnia swe za- dania sądownicze w pełni autonomicznie, nie podlegając żadnej hierarchii służbowej ani nie będąc podporządkowanym komukolwiek i nie otrzymując nakazów czy wytycznych z jakiego- kolwiek źródła oraz że jest on w ten sposób chroniony przed ingerencją i naciskami zewnętrz- nymi mogącymi zagrozić niezależności osądu jego członków i wpływać na ich rozstrzygnięcia. Gwarancje niezależności i bezstronności wymagają zasad, w szczególności co do składu organu, powoływania jego członków, okresu zajmowania danego stanowiska oraz powodów wyłączenia i odwołania jego członków, pozwalających wykluczyć w przekonaniu podmiotów prawa wszelką uzasadnioną wątpliwość co do niezależności tego organu od czynników zewnętrznych oraz jego neutralności w odniesieniu do pozostających w sporze interesów.

Zagrożenia bezpieczeństwa ekologicznego – próba systematyzacji w świetle...

171

na ich prawidłowe funkcjonowanie lub niezapewnienie sytuacji braku konflik- tu interesów;

c)ograniczanie dostępności i skuteczności środków ochrony prawnej, w tym przez zbyt restrykcyjne przepisy proceduralne, brak wykonywania wyroków lub ograniczanie skutecznego badania, ścigania i nakładania sankcji w przy- padku naruszenia prawa11.

Zacytowane ogólne kryteria oceny praworządności w największym stopniu odno- szą się do warunków funkcjonowania władzy sądowniczej i organów ścigania. Szero- ko rozumiane kwestie zagrożenia praw obywateli nie zostały jednak wyeksponowane w analogiczny sposób, gdyż nie użyto takiego sformułowania. Można sądzić, że we- dług twórców analizowanego dokumentu, interesy i prawa obywateli celowo nie zo- stały wyszczególnione w kontekście relewantnej przesłanki uznawanej jako podsta- wowy atrybut i wyznacznik rządów prawa. A mianowicie we wniosku nigdzie nie ma zwrotu mówiącego wprost o kategorycznym zakazie arbitralnego działania organów publicznych względem jednostki i bezwarunkowym nakazie ochrony podstawowych praw obywateli w działaniach oraz decyzjach podejmowanych przez wszystkich przedstawicieli władz państwowych. Dodatkowo można się zastanawiać, dlaczego nie zwraca się uwagi na ten ważny aspekt, a newralgiczne sprawy świadomie są po- mijane milczeniem w polskiej literaturze, a także w toczonych publicznie dyskusjach.

Daje się przy tym zauważyć bardzo wyraźną dominację określonej, wąskiej gru- py ekspertów, którzy praworządność postrzegają głównie poprzez pryzmat zmian w polskim sądownictwie, a także interesów jednej grupy społecznej, tj. prominen- tnych reprezentantów środowiska prawniczego12. Co więcej, jednostronne poglądy i wypowiedzi na ten temat są chętnie podawane do publicznej wiadomości za sprawą opiniotwórczych mediów (nie tylko w kraju, lecz także za granicą). Należy w tym miejscu wyjaśnić, jakie uwarunkowania mają wpływ na wskazaną supremacje gro- na uprzywilejowanych osób w zakresie możliwości dzielenia się ze społeczeństwem swoją wiedzą, przemyśleniami i opiniami. Dzieje się tak za sprawą synergicznego oddziaływania wielu czynników, do których zalicza się m.in. przychylność ze stro- ny zaprzyjaźnionych mediów, środowiska akademickiego, korporacji zawodowych, redakcji prestiżowych czasopism naukowych, sympatyzujących stronnictw politycz- nych, organizacji pozarządowych, Rzecznika Praw Obywatelskich, a także stowarzy- szeń sędziowskich, które skutecznie zabiegają o to, aby wypowiedzi promowanych autorytetów miały realne szanse dotarcia do szerokiego kręgu odbiorców.

Piotr Tuleja pisze o utracie przez polskie państwo cech konstytucyjnego pań- stwa prawa i zaznacza, że „dotyczy to przede wszystkim zasad stanowiących pod- stawę władzy sędziowskiej. Z perspektywy konstytucyjnej największe wątpliwości budzi sposób powoływania sędziów oraz zmiana zasad postępowania dyscyplinar- nego”13. Krystian Markiewicz poddaje w wątpliwość istnienie w Polsce wolnych

11Ibidem, s. 10.

12M. Matczak, Poland’s Constitutional Crisis: Facts and interpretations, Contemporary Issues, The Foundation for Law, Justice and Society, Oxford 2018, s. 1–9.

13P. Tuleja, Ustrojowe znaczenie uchwały SN z 23.01.2020 r., „Państwo i Prawo” 2020, nr 10, s. 51.

172	Waldemar Walczak

sądów14, a ponadto wspólnie z Katarzyną Gajdą-Roszczynialską uznają „postępowa- nia dyscyplinarne za instrument łamiący zasady rządów prawa”15. Andrzej Grabowski i Bogumił Naleziński określają naszą Ojczyznę jako „państwo pozornie praworządne”16, a Jerzy Zajadło stwierdza, że władza burzy podstawowe paradygmaty prawodaw- stwa oraz projektuje „specyficzną antyprawną kontrkulturę, opartą na bezwzględnym i bardzo niebezpiecznym prymacie polityki nad prawem”17. Według Sylwi Majkow- skiej-Szulc w ostatnim okresie mamy sytuację „unicestwienia polskiego Trybunału Konsytucyjnego”18, który zdaniem Małgorzaty Pyziak-Szafnickiej aktualnie występuje w nowej roli, „polegającej na potwierdzaniu zgodności z konstytucją ustaw uchwalanych w tym okresie przez większość parlamentarną”19. Piotr Bogdanowicz i Maciej Taborow- ski zastanawiają się, jak ocalić Sąd Najwyższy w obliczu kryzysu praworządności20, z kolei Laurent Pech stwierdza, że w Polsce mamy do czynienia z „fałszywymi sędziami na mocy prawa EU”21. Na kanwie m.in. opracowań finansowanych w ramach projektu Re- connect22, wypowiedzi wybranych sędziów23, a także innych medialnych aktywności24, jest kreowany wizerunek naszego kraju w UE odnośnie naruszania praworządności25.

14K. Markiewicz, Czy w Polsce są wolne sądy? Ocena z perspektywy trzech lat walki o praworząd- ność, „Radca Prawny. Zeszyty Naukowe” 2018, nr 4, s. 93–128.

15K. Gajda-Roszczynialska, K. Markiewicz, Disciplinary Proceedings as an Instrument for Break- ing the Rule of Law in Poland, „Hague Journal on the Rule of Law” 2020, https://doi.org/10.1007/ s40803-020-00146-y [dostęp: 19.11.2020].

16A. Grabowski, B. Naleziński, Konstytucyjne prawo do niezawisłego i bezstronnego sądu w pań- stwie pozornie praworządnym, „Państwo i Prawo” 2020, nr 10, s. 25–47.

17J. Zajadło, Czego we współczesnych sporach konstytucyjnych możemy się nauczyć od starożyt- nych Greków?, „Przegląd Konstytucyjny” 2020, nr 3, s. 6.

18S. Majkowska-Szulc, Konsekwencje naruszenia wartości Unii Europejskiej na przykładzie uni- cestwienia polskiego Trybunału Konstytucyjnego w 20 lat po uchwaleniu Konstytucji RP, „Gdań- skie Studia Prawnicze” 2018, t. 40, s. 699–714.

19M. Pyziak-Szafnicka, Trybunał Konstytucyjny a rebours, „Państwo i Prawo” 2020, nr 5, s. 25–45.

20P. Bogdanowicz, M. Taborowski, How to Save a Supreme Court in a Rule of Law Crisis: the Pol-

ish Experience: ECJ (Grand Chamber) 24 June 2019, Case C-619/18, European Commission v Republic of Poland, „European Constitutional Law Review” 2020, vol. 16, issue 2, s. 306–327.

21L. Pech, Dealing with ‘fake judges’ under EU Law: Poland as a Case Study in light of the Court of Justice’s ruling of 26 March 2020 in Simpson and HG, „ Reconnect Working Paper” 2020, nr 8, s. 1–31. Warto zauważyć, iż takie teksty są szerzej upowszechniane i propagowane w ramach projektu Reconnect.

22Reconnect to czteroletni multidyscyplinarny projekt badawczy „Pojednanie Europy z jej obywa- telami poprzez demokrację i praworządność”, którego celem jest zrozumienie i dostarczenie roz- wiązań dla ostatnich wyzwań stojących przed Unią Europejską (UE), źródło: https://reconnect- -europe.eu/ [dostęp: 30.11.2020].

23P. Kaczmarek, Polityczność w praktyce orzeczniczej – w rozmowach o państwie prawa z Ewą Łętowską, Andrzejem Zollem, Andrzejem Wróblem, „Przegląd Prawa i Administracji” 2020, nr 3994, s. 21–37. Zdaniem Rzecznika Praw Obywatelskich, „argument, że sędziowie nie po- winni się wypowiadać w sprawach politycznych, nie może być zaś odnoszony do opinii sędziów dotyczących ochrony niezawisłości i funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości”, źródło: https:// www.rpo.gov.pl/pl/raport_1/1088 [30.11.2020].

24Zob. Specjalnie utworzone w tym celu strony internetowe w wersji anglojęzycznej, Rule of Law: Everything you need to know about rule of law in Poland, https://ruleoflaw.pl/ https://ruleoflaw. pl/feed/; https://oko.press/tag/rule-of-law-in-poland/ [dostęp: 30.11.2020].

25R. Piszko, Legitimization and Validity of Directives on Legal Interpretation on the Example of the Rule of Law Crisis in Poland, „International Journal for the Semiotics of Law” 2020,

Zagrożenia bezpieczeństwa ekologicznego – próba systematyzacji w świetle...

175

funkcji, chodzi przede wszystkim o takie aspekty, jak rzetelne podejście do obowiąz- ków, celowość realizowanych działań, a przede wszystkim racjonalność oraz gospo- darność w ramach ponoszonych kosztów i wydatków, jak również poczucie odpo- wiedzialności za podejmowane decyzje. Analogicznie wygląda sytuacja w sprawach biznesowych, kiedy dana osoba, podmiot gospodarczy dzięki uznaniowym i arbitral- nym decyzjom otrzymuje intratne zlecenia (np. szkolenia, doradztwo, public rela- tions), kontrakty, umowy handlowe (sprzedaż określonych towarów, usług), dotacje unijne, inne dofinansowanie itd. Inne podmioty gospodarcze mogłyby za niższą cenę dostarczyć lepszy jakościowo towar i świadczyć usługi na wyższym poziomie, ale niestety nie mają takiej siły przebicia. Z kolei grupa wyselekcjonowanych beneficen- tów będzie się tak jeszcze dodatkowo umacniać, aby w kolejnych postępowaniach można było zdeklasować potencjalnych rywali, którzy nie będą w stanie wykazać się takimi doświadczeniami i osiągnięciami biznesowymi.

Dla czytelnego zobrazowania, dlaczego w praktyce można bezkarnie wykorzy- stywać posiadaną władzę dla realizacji partykularnych interesów, trzeba to wyjaśnić na konkretnych przykładach. Otóż nie istnieje bowiem podstawa prawna i możliwość zaskarżenia do sądu m.in. takich decyzji, kiedy osoba aplikująca w ramach procedury konkursowej na dane stanowisko nie została wybrana do zatrudnienia (nie dostała pracy). Podobnie jest we wszystkich pozostałych sytuacjach, gdy obywatel zaintere- sowany podjęciem pracy, objęciem danego stanowiska/funkcji bądź pracownik ubie- gający się o awans w danej instytucji samodzielnie zwróci się z takim podaniem/ wnioskiem (tj. podejmie samodzielną inicjatywę w przedmiotowym zakresie). Ana- logiczne rozwiązania dotyczą ubiegania się o zawarcie umowy biznesowej, starań o nawiązanie współpracy, kooperacji w charakterze eksperta, otrzymania zlecenia, kontraktu handlowego, kiedy do prywatnych podmiotów gospodarczych oraz orga- nizacji pozarządowych (fundacji, stowarzyszeń) nie mają zastosowania procedury zamówień publicznych. Takie zjawiska występują także w instytucjach publicznych w przypadku tzw. zamówień z wolnej ręki z uwagi na próg kwotowy (zgodnie z art. 4 pkt 8 Ustawy z dnia 29 stycznia 2004 r. – Prawo zamówień publicznych31 nie stosuje się do zamówień i konkursów, których wartość nie przekracza wyrażonej w złotych równowartości kwoty 30 000 euro) oraz aktualnie w sytuacji związanej przeciwdzia- łaniem pandemii koronavirusa (zgodnie z treścią art. 6 ustawy o COVID-1932) do zamówień, których przedmiotem są towary lub usługi niezbędne do przeciwdziała- nia COVID-19, jeżeli zachodzi wysokie prawdopodobieństwo szybkiego i niekon- trolowanego rozprzestrzeniania się choroby lub jeżeli wymaga tego ochrona zdrowia publicznego”33.

A zatem szeroko pojmowana korupcja determinuje oraz wyznacza odmienne wzorce traktowania ludzi mających takie same konstytucyjne prawa. Konsekwencją

31Dz.U. 2019, poz. 1843.

32Ustawa z dnia 2 marca 2020 r. o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych (Dz.U. 2020, poz. 374).

33Zob. szerzej: Komunikat w sprawie art. 6 tzw. ustawy o COVID-19, źródło: https://www.uzp.gov.

pl/aktualnosci/Komunikat-w-sprawie-art.-6-tzw.-ustawy-o-COVID-19 [dostęp: 17.11.2020].

176	Waldemar Walczak

takiego stanu rzeczy są nierówne i dyskryminujące – z punktu widzenia zasad pra- worządności – standardy postępowania względem zwykłych obywateli bez koneksji, znajomości, powiązań na tle faworyzowanych beneficjentów. Opisane wzorce zacho- wań możliwe są za sprawą celowego, świadomego nadużywania władzy i prawa, zaj- mowanego stanowiska oraz pozycji zawodowej dla osiągania prywatnych korzyści przez osoby trzecie. Co więcej, z uwagi na legitymizację prawną dla podejmowanych działań, uzyskiwane w ten sposób profity nie są uznawane za nienależne korzyści. Można powiedzieć, że korupcja prowadzi do idiosynkratycznego rozumienia godno- ści ludzkiej, osobliwego poszanowania praw podstawowych – zasad sprawiedliwości społecznej, równości wobec prawa, a także równego traktowania obywateli. Wskaza- na grupa protegowanych nominatów jest godna szacunku i tym samym ma przyzna- ne prawo do dobrze wynagradzanej pracy, kierowniczych stanowisk, prestiżowych funkcji, awansów, przywilejów, splendorów, promowania jako eksperta, autorytet itd. Względem pozostałych osób „niezaliczanych do swojaków”, korupcja określa nastę- pujące wzorce, tj. zasady postępowania z właściwą atencją: celowe blokowanie, świa- dome dezawuowanie, deprecjonowanie kompetencji, ignorowanie, marginalizowanie i okazywanie totalnej pogardy.

Powyższe kategoryczne stwierdzenia pozostają w relacji dychotomicznej do szczytnych założeń popularyzowanych w niektórych opracowaniach. Maria Wysocka i Dariusz Baj zwracają uwagę na fakt, że Polska przyjęła wiele zobowiązań wyni- kających z ratyfikowanych konwencji dotyczących praw człowieka w ramach ONZ i Rady Europy wynikających z członkostwa w Unii Europejskiej. Autorzy podkreśla- ją przy tym, że „zasadniczym aktem regulującym obszar praw i wolności człowieka oraz jego ochrony prawnej jest Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. 1997 Nr 78, poz. 483 ze zm.)”34, w szczególności art. 30 i art. 32 konstytucji35. Z punktu wi- dzenia praktyki, najważniejszym punktem odniesienia w kwestii przestrzegania praw i wolności obywateli nie są deklaratywne przepisy ustawy zasadniczej, lecz konkret- ne działania, procesy i decyzje mające swoje potwierdzenie w codziennych realiach zarządzania organizacjami. To właśnie niekaralne formy korupcji polegają na wyko- rzystywaniu prawa i władzy w ramach arbitralnych i stronniczych decyzji, podejmo- wanych w celu zapewnienia wymiernych korzyści tylko „dla swoich”. Bez wątpienia takie działania stanowią zaprzeczenie konstytucyjnej zasady równego traktowania i są dyskryminujące wobec pozostałych obywateli, którzy w takiej sytuacji jak naj- bardziej mogą czuć się poszkodowani. Niestety, takie osoby w świetle obowiązują- cego prawa nie mają podstaw, aby zyskać status osoby pokrzywdzonej i skutecznie walczyć o swoje konstytucyjne prawa. Ustawodawca definiuje pojęcie pokrzywdzone- go na gruncie art. 49 § 1 kpk. „Pokrzywdzonym jest osoba fizyczna lub prawna, której

34M. Wysocka, D. Baj, Polska Karta Praw Ofiary w systemie polskiego prawa, „Kwartalnik Poli- cyjny” 2020, nr 3, s. 8–10.

35Ibidem, s. 10. Art. 30. Przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiąz- kiem władz publicznych. Art. 32. 1. Wszyscy są wobec prawa równi. Wszyscy mają prawo do równego traktowania przez władze publiczne. 2. Nikt nie może być dyskryminowany w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny.

Zagrożenia bezpieczeństwa ekologicznego – próba systematyzacji w świetle...

177

dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo”36. We wszystkich przypadkach, kiedy mamy do czynienia z ewidentnie stronniczymi działaniami i uznaniowymi decyzjami władz, wystarczy tylko jeden argument, iż po- dejmowane są na podstawie i w granicach obowiązującego prawa oraz nie noszą zna- mion czynu zabronionego.

A zatem legalne odmiany korupcyjnych zachowań (takie jak: nepotyzm, poplecz- nictwo, kumoterstwo) stanowią najbardziej wyrafinowane przejawy naruszania kon- stytucyjnych praw jednostki, a tym samym rażąco dewastują idee demokratycznego państwa prawa. Robert Maciejczyk formułuje następującą konstatację: „korupcja prowadzi do utraty zaufania obywateli do państwa, jego porządku konstytucyjnego, systemu politycznego, prawnego i wiary w równość wobec prawa”37. Te oceny są ze wszech miar zasadne oraz racjonalnie uzasadnione, a tym samym zasługują na pełną aprobatę. Praktyki korupcyjne są bowiem realnym zagrożeniem dla bezpieczeństwa państwa38, jego trwałego rozwoju, a także wartości demokratycznych i bezpieczeń- stwa społeczeństwa39.

W tym kontekście należy przytoczyć opinie i spostrzeżenia odnoszące się do wy- branych aspektów funkcjonowania służb specjalnych, które w ramach ustawowych obowiązków odpowiedzialne są za bezpieczeństwo wewnętrzne i porządek konsty- tucyjny oraz zwalczanie korupcji. Wiedza na temat aktywności tych służb, z uwagi na ich specyfikę działania, nie jest powszechnie dostępna, a w pracach naukowych dozwolone jest wyłącznie podawanie informacji o charakterze jawnoźródłowym. Po- nadto okazuje się, że informacje dotyczące określonych spraw docierają do społe- czeństwa z dużym opóźnieniem, dopiero po zmianie ekipy rządowej i kierownictwa służb. Warto na ten fakt zwrócić uwagę również w aspekcie urzeczywistniania zasad praworządności, którym przed 2015 r. nie poświęcano tyle uwagi. Dlatego też zacy- towanie i omówienie udostępnionych informacji ma cenne walory poznawcze, a tak- że edukacyjne, ponieważ trafnie odzwierciedlają mechanizmy działania pozwalające bliżej uzmysłowić autentyczne metody postępowania w tych formacjach.

Konkluzje z przeprowadzonego audytu działania służb w latach 2007–2015 – we- dług autorów analizowanego dokumentu – zawierają się w następujących stwierdze- niach. W funkcjonowaniu służb „ujawniono szereg działań sprzecznych z prawem. Działania te polegały na nieuzasadnionym i nielegalnym wykonywaniu czynności operacyjnych wobec szeregu osób i środowisk, w tym uczestników legalnych zgro- madzeń publicznych organizowanych przez opozycję, dziennikarzy czy internautów. Stwierdzono ponadto liczne przypadki nadużyć i zaniechań w działaniach operacyj- no-śledczych oraz kontrolnych skutkujących bezkarnością osób pełniących wysokie

36Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz.U. 2020, poz. 30 ze zm).

37R. Maciejczyk, Korupcja jako zagrożenie systemu bezpieczeństwa państwa, „Kwartalnik Poli- cyjny” 2020, nr 1–2, s. 85.

38L. Elak, Uwarunkowania bezpieczeństwa Polski na przełomie XX i XXI wieku, „Bezpieczeństwo. Teoria i Praktyka” 2020, nr 2, s. 39.

39K. Zimoń, Międzynarodowe i europejskie podejście do zapobiegania i zwalczania korupcji. Wybrane zagadnienia, „Kwartalnik Policyjny” 2019, nr 4, s. 68.

178	Waldemar Walczak

stanowiska państwowe”40. Na kanwie przywołanych przez koordynatora enuncjacji, jawi się wizerunek służb biegunowo odmienny od złudnego wyobrażenia, jakie może powstać (u niezorientowanych w temacie osób) dzięki lekturze doniesień oraz komu- nikatów informacyjnych podawanych na oficjalnych stronach internetowych. Wyniki audytu w sposób jednoznaczny określają służby specjalne jako instytucje wykorzy- stywane przez władze do inwigilowania i zbierania materiałów na przeciwników po- litycznych, a jednocześnie zapewniające elitom władzy ochronę przed odpowiedzial- nością. Interesujące poznawczo refleksje dotyczą metodyki i celów prowadzonych czynności operacyjnych, m.in. w stosunku do byłego kierownictwa CBA, które to działania polegały na:

▪▪ stosowaniu podsłuchu telefonicznego;

▪▪ obserwacji spotkań, których celem było ustalenie kontaktów, dokumentacja fo- tograficzna spotkań i miejsc pobytu, nagrywanie treści rozmów;

▪▪ wielomiesięcznym bilingowaniu telefonów, połączonym z pozyskiwaniem da- nych o wszystkich rozmówcach i miejscach logowań na stacjach BTS;

▪▪ pozyskiwaniu danych biograficznych dotyczących przeszłości zawodowej, przynależności do partii politycznych, a także sytuacji rodzinnej;

▪▪ bilingowaniu telefonów osób najbliższych, tj. żon, rodzeństwa i dorosłych dzieci41.

W świetle przywołanej metodyki pracy operacyjnej odnajdujemy liczne argu- menty wzmacniające słuszność wyrażonej tezy, że wnikliwe rozpoznanie sieci kon- taktów, powiązań i znajomości ma fundamentalne znaczenie dla zrozumienia istoty celów oraz motywów podejmowanych działań. Z raportu ponadto dowiadujemy się, że służby specjalne nie tylko ingerowały w prawa obywateli, naruszały podstawo- we zasady demokratyczne, ale również nie wykonywały podstawowych obowiązków i zadań nałożonych na nie przez ustawy. Niewątpliwie są to bardzo poważne zarzu- ty i mocne oskarżenia pod adresem kierownictwa, które uzupełnione są dodatkowy- mi informacjami. „Zastępca szefa CBA nadzorujący pion analityczny, wstrzymał ok. 20 raportów specjalnych przygotowanych przez funkcjonariuszy dla Prezesa Rady Ministrów, które dotyczyły m.in.: negatywnych skutków prywatyzacji spółki PKP Energetyka, informatyzacji NFZ, kontraktów zbrojeniowych Grupy Bumar, nielegal- nego lobbingu dotyczącego kształtu jednej z ustaw przygotowanych przez rząd, ko- rupcjogennych przepisów zawartych w projekcie ustawy o gospodarowaniu nierucho- mościami, nieskuteczności nadzoru Inspekcji Farmaceutycznej nad eksportem leków i wynikających z tego zagrożeń dla interesu ekonomicznego państwa i bezpieczeństwa pacjentów”42. Inna metoda działania polegała na zmianie treści niewygodnych dla rządu raportów przygotowywanych przez analityków CBA, aby wypaczyć ich pier- wotny sens. Wskazano tutaj przykład takiego dokumentu z kwietnia 2013 r. na temat

40Zob. Informacja o wynikach audytu w służbach specjalnych w latach 2007–2015, 11.05.2016 r., źródło: https://www.premier.gov.pl/wydarzenia/aktualnosci/audyt-w-sluzbach-upubliczniony. html [dostęp: 30.11.2020].

41Ibidem.

42Ibidem.

180	Waldemar Walczak

W nawiązaniu do tych refleksji o zasadach praworządności, trzeba w tym miejscu nadmienić m.in. o sprawie niepublikowania ostatniego wyroku Trybunału Konstytu- cyjnego z dnia 22 października 2020 r. (w sprawie o sygn. akt K 1/2020) i pojawiają- cych się komentarzach45 bądź też o wstrzymaniu publikacji uchwalonej i podpisanej przez Prezydenta RP ustawy covidowej46.

Grzegorz Ocieczek powołuje się na art. 5 Konwencji ONZ przeciwko korupcji, która jest również respektowana przez Polskę. Zgodnie w tym artykułem, każde pań- stwo będące sygnatariuszem tego dokumentu „wprowadzi w życie skuteczną, skoor- dynowaną politykę antykorupcyjną, która będzie popierała udział społeczeństwa oraz odzwierciedlała podstawowe zasady rządów prawa, właściwe zarządzanie sprawami publicznymi i mieniem publicznym, uczciwość, przejrzystość i odpowiedzialność”47. W dalszej części autor dodaje, że: „dzięki podjętym działaniom udało się znacznie ograniczyć poziom korupcji w naszym kraju”48. Jeśli uznamy, że odwołanie się do konkretnych faktów (zdarzeń, procesów, decyzji) jest postrzegane jako kluczowe po- jęcie koncepcji prawdy adekwacyjnej49, to oceniając prawdziwość zacytowanej oceny na temat skali korupcji, można mieć uzasadnione wątpliwości50.

Jak widać, tematyka rozumienia korupcji w aspekcie zasad praworządności może wywoływać liczne kontrowersje, odmienne stanowiska, oceny, komentarze. Wy- stępująca różnorodność interpretacyjna w głównej mierze jest zależna od tego, kto się wypowiada na dany temat i z jakiej perspektywy analizuje konkretne zdarzenia, procesy, czynności prawne. Ponadto istotnym elementem, mającym wpływ na od- mienność wyrażanych poglądów i ocen, jest myślenie ukierunkowane na poczynienie ustaleń zgodnych z rzeczywistością, a nie tylko odwoływanie się do teorii prawa. Na koniec należy podkreślić, że w ramach sprawowania władzy można przepisy prawa skutecznie zmieniać i modyfikować w taki sposób, aby służyły decydentom i realizacji zakładanych celów, interesów itd. Innymi słowy prawo dostosowuje się do aktualnych potrzeb i oczekiwań zainteresowanych stron (organów władzy), które dzięki temu mogą wdrażać w życie swoje zamierzenia. Ponadto przepisy prawa – jak wielokrotnie miało to swoje potwierdzenie w praktyce – można dowolnie interpreto- wać, a także instrumentalnie wykorzystywać dla określonych korzyści.

45„Zarząd Polskiego Towarzystwa Prawa Konstytucyjnego jednoznacznie stwierdza, że wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 22 października 2020 r. w sprawie o sygn. akt K 1/2020 zo- stał wydany przez organ, w którym zasiadają trzy osoby, które nie są sędziami i nie mają prawa do podejmowania rozstrzygnięć”, źródło: http://ptpk.pl/ [dostęp: 30.11.2020].

46Zob. szerzej informacje na temat celowego wstrzymania publikacji ustawy, źródło: https://www. rp.pl/Koronawirus-SARS-CoV-2/201119917-Rzecznik-rzadu-potwierdza-celowe-wstrzymanie- -publikacji-ustawy-covidowej-Jest-efektem-pomylki.html; https://www.pap.pl/aktualnosci/ news%2C755664%2Crpo-skierowal-pismo-do-premiera-w-sprawie-braku-publikacji-ustawy- -covidowej [dostęp: 30.11.2020].

47G. Ocieczek, Zwalczanie przestępczości korupcyjnej na Ukrainie – analiza konstrukcji procede- ru oraz wybrane organy antykorupcyjne (część I), „Prawo w Działaniu. Sprawy Karne” 2020, nr 43, s. 150.

48Ibidem, s. 159.

49K. Mincewicz, Rola prawdy w wymierzaniu kary jako elementu procesu karnego, „Prawo w Działaniu. Sprawy Karne” 2020, nr 43, s. 212.

50G. Makowski, Szykując grunt pod „wielką korupcję”. Działania (anty)korupcyjne władz w la- tach 2015–2019, Forum Idei Fundacja Batorego, Warszawa 2020.

Zagrożenia bezpieczeństwa ekologicznego – próba systematyzacji w świetle...

181

Bibliografia

Bogdanowicz P., Taborowski M., How to Save a Supreme Court in a Rule of Law Crisis: the Polish Experience: ECJ (Grand Chamber) 24 June 2019, Case C-619/18, European Com- mission v Republic of Poland, „European Constitutional Law Review” 2020, vol. 16, issue 2.

Croix D. de la, Delavalladev C., Democracy, Rule of Law, Corruption Incentives, and Growth, „Journal of Public Economic Theory” 2011, vol. 13, issue 2.

Elak L., Uwarunkowania bezpieczeństwa Polski na przełomie XX i XXI wieku, „Bezpieczeń- stwo. Teoria i Praktyka” 2020, nr 2.

Elbasani A., Sabić S., Rule of Law, Corruption and Democratic Accountability in the course of EU enlargement, „Journal of European Public Policy” 2017, nr 25.

Farzanegan M.R., Cognitive Ability and Corruption: Rule of Law (still) Matters, „Empirical Economics” 2020, nr 59.

Grabowski A., Naleziński B., Konstytucyjne prawo do niezawisłego i bezstronnego sądu w państwie pozornie praworządnym, „Państwo i Prawo” 2020, nr 10.

Infante D., Smirnova J., Environmental Technology Choice in the Presence of Corruption and the Rule of Law Enforcement, „Transformations in Business & Economics” 2016, vol. 15, issue 1.227.

Informacja o wynikach audytu w służbach specjalnych w latach 2007–2015, Warszawa 2016. Kaczmarek P., Polityczność w praktyce orzeczniczej – w rozmowach o państwie prawa z Ewą Łętowską, Andrzejem Zollem, Andrzejem Wróblem, „Przegląd Prawa i Administracji”

2020, nr 122.

Maciejczyk R., Korupcja jako zagrożenie systemu bezpieczeństwa państwa, „Kwartalnik Po- licyjny” 2020, nr 1–2.

Majkowska Szulc S., Safeguarding the European Union’s core values: The EU Rule of Law mis- sion in Poland, [w:] Rule of Law, Common Values, and Illiberal Constitutionalism: Poland and Hungary within the European Union, A. Bień-Kacała, T. Drinoczi (red.), Routledge, New York 2020.

Majkowska-Szulc S., Konsekwencje naruszenia wartości Unii Europejskiej na przykładzie uni- cestwienia polskiego Trybunału Konstytucyjnego w 20 lat po uchwaleniu Konstytucji RP, „Gdańskie Studia Prawnicze” 2018, t. XL.

Makowski G., Szykując grunt pod „wielką korupcję”. Działania (anty)korupcyjne władz w latach 2015–2019, Forum Idei Fundacja Batorego, Warszawa 2020.

Markiewicz K., Czy w Polsce są wolne sądy? Ocena z perspektywy trzech lat walki o prawo- rządność, „Radca Prawny. Zeszyty Naukowe” 2018, nr 4.

Matczak M., Poland’s Constitutional Crisis: Facts and interpretations, Contemporary Issues, The Foundation for Law, Justice and Society, Oxford 2018.

Mincewicz K., Rola prawdy w wymierzaniu kary jako elementu procesu karnego, „Prawo w Działaniu. Sprawy Karne” 2020, nr 43.

Nicolescu-Waggonner C., No rule of law, no democracy: Conflict of interest, corruption and elections as democratic deficits, New York 2016.

Ocieczek G., Zwalczanie przestępczości korupcyjnej na Ukrainie – analiza konstrukcji proce- deru oraz wybrane organy antykorupcyjne (część II), „Prawo w Działaniu. Sprawy Karne” 2020, nr 43.

Pasculli L., Foreign Investments, the Rule of Corrupted Law and Transnational Systemic Cor- ruption in Uganda’s Mineral Sector, [w:] International Trade and the Rue of Law, R. Leal- -Arcas (red.), Elviva Press, Chişinău 2020.

182	Waldemar Walczak

Pech L., Dealing with ‘fake judges’ under EU Law: Poland as a Case Study in light of the Court of Justice’s ruling of 26 March 2020 in Simpson and HG, „ Reconnect Working Paper” 2020, nr 8.

Pilich M., Praworządność – perspektywa prawa międzynarodowego, [w:] Przyszłość Europy opartej na rządach prawa. Materiały z konferencji naukowej 26 kwietnia 2019 r., „Studia i Analizy Sądu Najwyższego” 2019, t. VIII, Warszawa 2019.

Prostak R., W poszukiwaniu politycznego mechanizmu egzekucji unijnych wartości, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie” 2017, nr 6–57.

Pyziak-Szafnicka M., Trybunał Konstytucyjny a rebours, „Państwo i Prawo” 2020, nr 5. Stefes Ch., Clash of Institutions: Clientelism and Corruption vs. Rule of Law, [w:] The State

of Law in the South Causasus, Ch. Waters (red.), Euro-Asian Studies Series, Palgrave Macmmillan, New York 2005.

Szumowski W., Próba identyfikacji zakresu i zasad koncepcji dobrego rządzenia, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie” 2017, nr 2.

Toplisek A., The Political Economy of Populist Rule in Post-Crisis Europe: Hungary and Po- land, „New Political Economy” 2020, vol. 25, issue 3.

Tuleja P., Ustrojowe znaczenie uchwały SN z 23.01.2020 r., „Państwo i Prawo” 2020, nr 10, s. 48–70.

Walczak W., Legalna korupcja metodą zapewniania korzyści majątkowych i osobistych, „An- nales Universitatis Cracoviensis. Studia de Securitate” 2020, nr 1.

Walczak W., Instrumentalne wykorzystywanie władzy sędziowskiej po wyroku TSUE – wielo- aspektowa analiza legalnej korupcji, „Studia Prawa Publicznego” 2020, nr 2.

Walczak W., Przestępstwa korupcyjne a legalna korupcja – aspekty ekonomiczne i prawne, „Przegląd Bezpieczeństwa Wewnętrznego” 2019, nr 21.

Walczak W., Korupcja – ujęcie prakseologiczne i ekonomiczne, „Policja. Kwartalnik Kadry Kierowniczej Policji” 2019, nr 2.

Walczak W., Korupcja jako sieć wpływów, powiązań i zależności, „Przegląd Bezpieczeństwa Wewnętrznego” 2018, nr 19.

White B.T., Putting Aside the Rule of Law Myth: Corruption and the Case for Juries in Emer- ging Democracies, „Cornell International Law Journal” 2010, vol. 43, issue 2.

Wysocka M., Baj D., Polska Karta Praw Ofiary w systemie polskiego prawa, „Kwartalnik Policyjny” 2020, nr 3.

Zajadło J., Czego we współczesnych sporach konstytucyjnych możemy się nauczyć od starożyt- nych Greków?, „Przegląd Konstytucyjny” 2020, nr 3.

Zimoń K., Międzynarodowe i europejskie podejście do zapobiegania i zwalczania korupcji. Wybrane zagadnienia, „Kwartalnik Policyjny” 2019, nr 4.

Żelazna E., The Rule of Law Crisis Deepends in Poland after AK v. Krajowa Rada Sądowni- ctwa and CP, DO v. Sąd Najwyższy, „European Papers” 2019, vol. 4. no 3.

Traktat o Unii Europejskiej (wersja skonsolidowana) 26.10.2012, Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej C 326.

Uchwała Rady Ministrów nr 207 z dnia 19 grudnia 2017 r. w sprawie Rządowego Programu Przeciwdziałania Korupcji na lata 2018–2020 (M.P. 2018, poz. 12).

Wniosek dotyczący Rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie ochrony bu- dżetu Unii w przypadku uogólnionych braków w zakresie praworządności w państwach członkowskich, Bruksela, dnia 02.05.2018 r.

Zagrożenia bezpieczeństwa ekologicznego – próba systematyzacji w świetle...

183

Gajda-Roszczynialska K., Markiewicz K., Disciplinary Proceedings as an Instrument for Bre- aking the Rule of Law in Poland, „Hague Journal on the Rule of Law” 2020, https://doi. org/10.1007/s40803-020-00146-y.

Piszko R., Legitimization and Validity of Directives on Legal Interpretation on the Example of the Rule of Law Crisis in Poland, „International Journal for the Semiotics of Law” 2020, https://doi.org/10.1007/s11196-020-09787-6.

Soyaltin-Colella D., The EU’s ‘action-without-sanction’? The politics of the rule of law crisis in many Europes, „European Politics and Society” 2020, https://doi.org/10.1080/237451 18.2020.1842698.

Summary

The article presents critical considerations of the principles of the rule of law analysed from the perspective of corrupt practise. Firstly, it is explained that the rule of law is an ambiguous con- cept, which means that it can be defined and perceived differently. The following section pre- sents the understanding of the rule of law on the basis of EU Community law. Next, attention is drawn to the need for a broad understanding of corruption and to analyse this phenomenon from a legal, social and economic perspective. In this part of the work, arguments are presented supporting the thesis that corruption constitutes a threat to the rule of law and internal security. In conclusion, it is emphasized that the dissimilarity of views on the rule of law and corruption is a derivative of thinking focused on analysing specific facts in accordance with reality, instead of describing the theory of law.